Rok 1939
Rok 1939 w poezji Różewicza rysuje się jako istotny i trwały zwrot w życiu młodego poety i w życiu pokolenia. Nawet jedyne, co pozostało godnego: walka z wrogiem, walka z faszyzmem, sprawiedliwa, pełna poświęceń, często bohaterska nie ratuje sumienia człowieka. Nawet ona nie chroni go przed poczuciem winy. W swym notatniku partyzanckim Tadeusz pisał: „To, że nasze życie jest niepewne, że lada dzień każdy może być trupem, nędza owej ludzkiej niepewności zdaje się rozgrzeszać tych ludzi i ich postępowanie. Innych rozgrzesza ich bezmyślność, jeszcze innych brak niewiary w Boga i życie pozagrobowe, jeszcze innych ich zdziwienie, że żyją i mnożą się na podobieństwo innych zwierząt. Owa krwawa i straszna wojna, jej bezmyślne okrucieństwo rozgrzesza ludzi.”
Wątpliwsze winy żołnieża-partyzanta poeta bierze na siebie w „Lamencie”:
mam lat dwadzieścia
jestem mordercą
jestem narzędziem
tak ślepym jak miecz
w dłoni kata
zamordowałem człowieka…
Twórczość Różewicza okazała się odporna również na schematyzujące działanie popularności. Ilekroć po nią sięgnąć, wciąż porusza i zaskakuje, wciąż nasuwa coś nowego…
W czasie wojny Tadeusz Różewicz przeszedł ciężkie chwile w swoim życiu. W wierszu „Widziałem cudowne monstrum” napisał:
„...w domu czeka mnie
zadanie:
Stworzyć poezję po Oświęcimiu.”
Razem ze swoimi rówieśnikami, poetami porozrzucanymi po całej Polsce, pisał utwory o wojnie w czasie Oświęcimia i po nim. Okres ten w pisarstwie Różewicza był rozdziałem ogromnego, oryginalnego i bardzo nowoczesnego tworzenia.
Doświadczenia Różewicza z jego własnego życia usposabiały go do rewolucji przychylnie, a krąg krakowsko-awangardowy, w jakim się znalazł, w tej naturalnej lewicowości go utwierdzał. Bartelski wspomina rewolucyjne entuzjazmy poety z Częstochowy. Pojęcie o nich dać może niedrukowany młodzieńczy wiersz z marca 1945 roku:
Rewolucja
Nagle skrzydła wybuchną
czerwone
i popłyną spiętrzone ulice
wiatr wolnością pachnący
przeleci
staną ludzie pod niebem
ogromnym
szklanne domy
marzeniom bezdomnym
biegną biegną
poeci i dzieci
to orkiestra
trąba złocista
oszalałe miasto porywa
i
niesie
stoją ludzie starzy
zdziwieni
a na wschodzie
się niebo czerwieni
i krwią piszą wszyscy poeci
a wiatr wieje wieje czerwony
stare drzewa wywala
i trony
i na przestrzał biegnie
stuleci
W „Niepokoju” pisze o rewolucji już bez tych łatwych uniesień. W „Szerokich czerwonych ustach” ogląda się ją w pryzmacie rodzinnego miasteczka:
tu polska rewolucja
tężeje w lipcu
jak w bryle bursztynu
a
jedyny demagog kameleon
zmienia skórę
ku uciesze ulicznej gawiedzi
Twórczość w redakcji „Odrodzenie”
Do redakcji prowadzonej przez Juliana Przybosia, poeta trafił listownie ze swoimi wierszami. Już niebawem w „Odrodzeniu” zaczęły ukazywać się poezje Różewicza. Jednakże na łamach pisma nie ukazał się wiersz pt.: „Kuglarz świętości” datowany 13 kwietnia 1945:
Nienawidzę słów
że nie mogą
tak jak pętla zdławić
wroga
że lekkie puste
nie mogą
zabić
Boga
że jak gest są daremne
i smutne
obojętne obce okrutne
słowa słowa słowa
przeklinam
i
rozwalam
czerepy gliniane
kształty
urny
pełne popiołu
pełne wierszy lirycznych aniołów
o ścianę płaczu
świat
sucha ręka
jak figa przeklęta
już owocu nie wyda więcej
jak ja mogę jak mogę jak mogę
pisać:
Dachau
Majdanek
Oświęcim
to są słowa zwykłe i puste
puste słowa
krzyczące jak afisz
odchodząc
zabrali
zazdrośni
klucz
czy odczytać potrafisz
szyfr
co tym wierszom wieczność
otworzy
Błądzę błądzę
kuglarz świętości
na słów dźwięcznych
ciasnej obroży.
Różewicz w wierszu tym okazuje uczucia dotyczące czasu Oświęcimia. Wyraża także nienawiść do tamtego okresu. Zdarzenia mające miejsce w latach wojny według Bertolta Brechta „...nie poddawały się opisowi w formie literackiej. Literatura nie była na nie przygotowana i nie stworzyła odpowiednich środków.” Różewicz zdawał sobie sprawę z tego, że ma do czynienia z niebywałym problemem w literaturze. „Z debiutujących po wojnie jedyny poeta wystąpił w pełnej zbroi swej wyobraźni. To był właśnie Różewicz.” Tak Przyboś wypowiedział się o Tadeuszu. Jego zbrojność polegała na tym, co 26-letni poeta miał do powiedzenia, na dojrzałości jego prawdy. Taką poeta opisał w „Termopilach polskich”, gdzie nie brakowało krwi, bezsilności i tragedii. Ten wiersz jest o tym, co naprawdę się działo w obliczu wojny i zarazem idącej śmierci. Innym utworem tego pokroju jest „Epileptyk” oraz „Opadły liście z drzew”, gdzie fizjologia wojny wprost się panoszy.
Różewicz w „Lamencie” zapisał swój akt niewiary:
„Nie wierzę w przemianę wody w wino
nie wierzę w grzechów odpuszczenie
nie wierzę w ciała zmartwychwstanie”
Dowodzi to, że męka, przez, którą przeszedł poeta, obudziła w nim nie tylko chęć zapisania tego w formie poezji, ale i zwątpienie w lepszy świat.
Najmłodszy klasyk
Od czasu, gdy Tadeusz ożenił się, pisze bardzo wiele. Ma on setki pomysłów. „Pewne problemy i formy trawi przez kilka, kilkanaście czy nawet kilkadziesiąt lat.” Tak, ten przełom opisuje Tadeusz Drewnowski. Autor skupił się nad rozrachunkami politycznymi w prozie, w dramacie, w publicystyce. Dzięki odkrywczości wielko pisarskiej został obwołany najmłodszym klasykiem. Sytuacja najmłodszego klasyka nie wydawała się godna pozazdroszczenia, ponieważ uważano, że zwycięstwo Różewicza w stosunku do tradycyjnej literatury polegało na moralistyce ujętej w sposób awangardowy. Mimo wszystko poeta rozumiał inaczej i zapisał to w pierwszym tomie „Poezji”:
„Po końcu świata
po śmierci
znalazłem się w środku życia”
Neoawangarda
Pisarz nie pasował do podtrzymywania tradycji narodowej. Tak samo jak Białoszewski, był wychowankiem awangardy, lecz nie nawiązywał do żadnej tradycji: zwracał się w przyszłość, zaczynał coś nowego… Tom „Formy” był buntem przeciw własnym ograniczeniom, zapowiedzią rozszerzenia problematyki i zmiany założeń artystycznych. Poeta w końcu lat pięćdziesiątych był współtwórcą neoawangardy.
Jej przykładem jest fragment drugiego tomu „Poezji”:
widziałem tam zorganizowane
śmietniki Burriego
podarte worki szmaty
damska garderoba sznurki papier
Burri
głodny w obozie jenieckim
układał ze śmieci
nowy świat
wśród tych śmierci i śmierci
stworzył piękno
dał próbę nowej całości
Ogólnie poezja Tadeusza Różewicza
W poezji poety dostrzec można tendencję do prozaizacji języka, eliminację metafor i środków stylistycznych, skłonność do posługiwania się mową potoczną, stosowanie wiersza białego bezrymowego, pozbawionego znaków interpunkcyjnych. Świat otaczający Różewicza opisuje takim jakim on sam go widzi, to znaczy w sposób prosty. Dzięki temu wojna w twórczości poety pokazana jest często niezrozumiale, drastycznie i zastanawiająco.
Do najwybitniejszych utworów Tadeusza Różewicza należą:
Echa leśne
W łyżce wody
Niepokój 1947
Czerwona rękawiczka 1948
Pięć poematów 1950
Czas, który idzie 1951
Wiersze i obrazy 1952
Poemat otwarty 1956
Rozmowa z księciem 1960
Nic w płaszczu Prospera 1962
Spadanie
Nonstop-show 1968
Opadły liście z drzew 1955
Przerwany egzamin 1960
Kartoteka 1968
Stara kobieta wysiaduje 1969
Świadkowie albo Nasza mała stabilizacja 1964
Grupa Laokoona 1962
Na czworakach 1972
Wyszedł z domu 1965
Białe małżeństwo 1975
Do piachu 1979
Nasz starszy brat 1992
Rozmowa z księciem 1960
Głos anonima 1961
Twarz 1964
Twarz trzecia 1968
Pułapka 1982
Płaskorzeźba 1991
Zawsze fragment 1996
Kartoteka rozrzucona 1997
Zawsze fragment. Recycling 1998
Matka odchodzi 1999
Nożyk profesora 2001
Szara strefa 2002
