I Wstęp
Właściwością polszczyzny, między innymi jest to, że liczne polskie wyrazy odmieniają się przez przypadki, liczby, osoby, czasy. Właściwość ta pozwala ustalić powiązania między wyrazami w zdaniu oraz łączyć słowa w większe grupy, to zaś pozwala rozumieć to co ktoś napisał lub powiedział.
Ucząc się mówić, nauczyliśmy się również tego, że trzeba używać słów w odpowied-nich formach. Na co dzień nie analizujemy tych form, nie zastanawiamy się nad tym, że składają się one z części niezmiennej – tematu i części zmieniającej się – koń-cówki fleksyjnej. Odkrywamy te zależności dopiero wtedy gdy zaczynamy uczyć się języków obcych.
„Melchior Wańkowicz pisał, że pewna angielska dama nie mogła pojąć dlaczego jed-no angielskie słowo chair w polszczyźnie brzmi krzesło, krzesła, krzesłem,
o krześle... . Ta właściwość polszczyzny sprawia, że należy ona do typu języków fleksyjnych, a reguły odmiany wyrazów stanowią znaczną część jej reguł gra-matycznych”.
Większość wyrazów którymi się posługujemy ma określone znaczenie. Jedne z nich nazywają przedmioty, inne czynności, a jeszcze inne cechy przedmiotów.
Grupy wyrazów, które mają podobne znaczenie ogólne i podobne właściwości gra-matyczne nazywamy częściami mowy. Części mowy można określić jako klasy lek-semów o wspólnych właściwościach składniowych, semantycznych i morfologicz-nych, przy czym żadna z tych właściwości bez uwzględnienia pozostałych nie stano-wi wystarczającego kryterium podziału leksemów na części mowy. Części mowy, na które warto zwrócić szczególną uwagę to rzeczowniki, czasowniki oraz przymiotniki, które są podstawą naszego ojczystego języka.
II Kryteria podziału części mowy.
1. Kryterium składniowe.
Jeżeli za podstawę podziału wzięlibyśmy jedynie kryterium składniowe, to okaza-łoby się ono niewystarczające, ponieważ zgodnie z nim np. rzeczownik pełni funkcję podmiotu, dopełnienia, przydawki, orzecznika lub okolicznika. Przymiotnik może także pełnić funkcję przydawki, orzecznika i podmiotu, czasownik – funkcję orzeczenia, podmiotu, dopełnienia lub okolicznika.
2. Kryterium semantyczne.
Również zawodne jest kryterium semantyczne, ponieważ np. nazwa cechy może być wyrażana nie tylko przymiotnikiem, ale też rzeczownikiem; nazwa czynności – nie tylko czasownikiem lecz również rzeczownikiem. Nie można zatem stwier-dzić, że częścią mowy, która oznacza cechy jest przymiotnik bo może je również oznaczać rzeczownik, a częścią mowy, która oznacza przedmioty jest rzeczownik bo może on również oznaczać czynności i cechy.
3. Kryterium morfologiczne.
Podobnie rzecz się ma z kryterium morfologicznym. Nie można wyodrębnić klasy rzeczowników na podstawie ich odmienności, bo rzeczowniki typu BONGO, EMU, KAKADU, KOALA są nieodmienne. Nie możemy też stwierdzić, że rze-czownikiem jest wyraz o odmianie typu nauczyciel, nauczyciela, bo rzeczownik typu GAJOWY odmieniają się tak samo jak przymiotniki CHORY czy KOMPU-TEROWY. Z tych samych względów nie można czasownika określić jedynie jako części mowy odmieniającej się przez czasy, osoby i liczby, bo formy czasowni-kowe typu piszący, znający, zrobiony odmieniają się przez przypadki, a nie przez czasy i osoby, natomiast formy typu pisząc, znając, zrobiwszy – w ogóle się nie odmieniają.
Przy podziale leksemów na części mowy uwzględnić trzeba równocześnie trzy kryteria:
a. składniowe – podstawową funkcję składniową pełnioną przez dany leksem w wypowiedzeniu
b. semantyczne – znaczenie danego leksemu
c. morfologiczne – typowe właściwości odmiany.
W oparciu o te kryteria podzielimy leksemy na rzeczownik, czasownik, przymiot-nik, liczebnik, przysłówek, zaimek, przyimek, spójnik, modulant, wykrzyknik i na-kaźnik.
III Definicje wybranych części mowy.
1. Definicje wg „Podręcznej Encyklopedii PWN” Warszawa 2002.
1.1 Rzeczowniki – klasa wyrazów, których podstawową funkcją jest rola podmiotu w zdaniu, a w grupie imiennej – funkcja członu centralnego. Wtórną funkcją jest funkcja orzecznika, przydawki lub okolicznika. Rzeczowniki polskie cechują kate-gorie przypadku, rodzaju, liczby. Odmianę rzeczowników nazywamy deklinacją.
1.2 Czasowniki – klasa wyrazów, których podstawową funkcją jest rola orzeczenia w zdaniu. Łączy się z nimi kilka kategorii gramatycznych takich jak czas, osoba, aspekt, tryb, strona.
1.3 Przymiotniki – klasa wyrazów, które pełnią funkcję członu zależnego grupy imiennej (określenia rzeczownika) lub orzecznika. Znaczeniowo przymiotniki są nazwami właściwości przypisywanych przedmiotom, mają kategorię przypadku, rodzaju i liczby, mogą podlegać stopniowaniu, odmiana to deklinacja.
2. Definicje wg „Słownika poprawnej polszczyzny” Warszawa 1998, wyd. XVIII
2.1 Rzeczownik jest to część mowy odmieniająca się przez przypadki i liczby, nie mająca odmiany przez rodzaje, występująca w jednym z trzech rodzajów: mę-skim, żeńskim lub nijakim. W postaci mianownika w funkcji podmiotu jest to część określana, w innych wypadkach – pełni funkcje określające, jako przydawka, do-pełnienie, okolicznik lub orzecznik. Rzeczowniki oznaczają istoty żywe, przedmio-ty i pojęcia. Odmienność przez przypadki odróżnia rzeczowniki od czasowników, brak odmiany przez rodzaje – od przymiotników.
2.2 Czasownik jest odmienną i samodzielną częścią mowy, nazywającą czynności lub stany. Różni się od innych wyrazów tym, ze ma wiele form, w tym część nie-odmiennych. Najczęściej spotykamy jednak osobowe formy czasownika, odmie-niające się przez tryby, czasy, osoby, liczby i rodzaje. W zdaniu czasownik na ogół jest orzeczeniem. Czasowniki mogą występować w trzech stronach: czynnej, biernej i zwrotnej. Czasowniki mają także tzw. aspekt – są dokonane lub niedo-konane.
2.3 Przymiotnik oznacza właściwości przedmiotów. Podstawową funkcją składniową przymiotnika jest funkcja przydawki. Odpowiednie końcówki sygnalizują, do któ-rego wyrazu w zdaniu odnosi się dany przymiotnik.
Formy przymiotnika pozostają zawsze w związku zgody (pod względem rodzaju, przypadka i liczby) z określanym rzeczownikiem.
IV Charakterystyka wybranych części mowy.
1. Rzeczownik
1.1 Podział rzeczowników
1.1.1 Ze względu na budowę słowotwórczą rzeczowniki dzielą na słowotwórczo niepodzielne, czyli podstawowe (oko, lód, piasek) oraz na rzeczowniki po-chodne, składające się z tematu i formantu, czyli elementu kształtującego wyraz (zastępca, wielbiciel). Formantami są zwykle przyrostki, np. – arz, - anin, - ca, - ciel, - ek tworzące rzeczowniki rodzaju męskiego, a także – a, - ta, - i, - ość tworzące rzeczowniki rodzaju żeńskiego, - anie, - enie, - sko, - stwo tworzące rzeczowniki rodzaju nijakiego.
1.1.2 Zależnie od podstawy słowotwórczej dzielimy rzeczowniki na odczasowni-kowe (jadło, dawca, podpalacz), odprzymiotnikowe (śmiałek, mędrzec) i odrzeczownikowe (drukarz, jaskiniowiec).
1.1.3 Wśród rzeczowników rozróżniamy rzeczowniki żywotne, nazywające istoty żywe (uczennica, wróbel) i nieżywotne, oznaczające przedmioty i pojęcia (list, cywilizacja). Obok tego podziału wyodrębnimy rzeczowniki osobowe, oznaczające tylko ludzi (ojciec, koleżanka) i nieosobowe, oznaczające wszystkie inne istoty, przedmioty i pojęcia (pies, taboret, wzrok, głupota).
1.1.4 Rzeczowniki oznaczające przedmioty pojedyncze noszą nazwę jednost-kowych (kot, morze, myśl), natomiast te, które są nazwami przedmiotów będących zbiorami przedmiotów jednostkowych to rzeczowniki zbiorowe (tłum, brygada, listowie).
1.1.5 Rzeczowniki będące nazwami własnymi jednostek – istot, miejsc, przed-miotów – to rzeczowniki własne (Poznań, Bajkał, Kościuszko). Rzeczowni-ki będące ogólnymi nazwami nadawanymi całemu szeregowi danych istot lub przedmiotów to rzeczowniki pospolite (rzeka, jezioro, kolej, nauczyciel). Rzeczownik pospolity może w każdej chwili stać się rzeczownikiem wła-snym i odwrotnie.
1.1.6 Zależnie od rodzaju przedmiotów, oznaczanych przez rzeczowniki, dzieli-my rzeczowniki na konkretne czyli nazywające przedmioty dostępne zmy-słom (piec, papier, księżyc) oraz abstrakcyjne albo oderwane (radość, bia-łość, rozum).
1.2 Rodzaj rzeczowników
Rzeczowniki występują zwykle w jednym z trzech rodzajów: żeńskim, męskim lub nijakim. Zróżnicowanie rodzajowe rzeczowników jest podstawą ich podziału na deklinacje. Wśród nazw osób istnieje pewna grupa rzeczowników, które mogą oznaczać istoty obu płci np. nazwy niektórych zawodów, mówimy wówczas o rzeczownikach wspólnorodzajowych. W obrębie rzeczowników nieżywotnych wy-stępują też rzeczowniki dwurodzajowe, mające oboczne formy rodzajów, zdarza-ją się one zwłaszcza wśród używanych zwykle w liczbie mnogiej np. klusek // klu-ska, skwarek // skwarka. Wybór określonego rodzaju rzeczownika obowiązuje konsekwentnie w jego odmianie. Dwurodzajowość niektórych rzeczowników wią-że się czasami ze zróżnicowaniem semantycznym. Wśród rzeczowników wystę-pujących tylko w liczbie mnogiej, jedne mają końcówkę –ów, inne formę bezkoń-cówkową.
1.3 Odmiana i składnia rzeczowników.
Deklinację rzeczowników dzielimy na 4 grupy: męską, żeńską, nijaką i mieszaną. Istnieją też rzeczowniki nieodmienne, czyli takie które występują tylko w jednej postaci. Niektóre z rzeczowników, dawniej nieodmiennych, obecnie przybierają formy odmiany np. radio, molo – dawniej nieodmienne, dziś mają formy oboczne: w radiu, na molu.
Odmiana i składnia rzeczowników nastręcza niekiedy pewne trudności:
a. Rzeczowniki rodzaju męskiego, zwykle zdrobniałe, z końcówką – o, charakte-rystyczną dla rodzaju nijakiego odmieniają się według deklinacji męskiej i łą-czą się z wyrazami określającymi i orzeczeniem zgodnie z rodzajem męski (dziadzio, wujcio, Józio).
b. Rzeczowniki rodzaju męskiego z końcówką – a, charakterystyczną dla rodzaju żeńskiego, odmieniają się w liczbie pojedynczej jak rzeczownik rodzaju żeń-skiego, w liczbie mnogiej – jak rzeczownik rodzaju męskiego. Formy określeń i orzeczenia związane z tymi rzeczownikami są zgodne z rodzajem męskim np. Jego ekscelencja wyszedł (nie: wyszła). Niektóre rzeczowniki zakończone na - a, odmieniają się w liczbie pojedynczej jak przymiotniki, rzadziej jak rze-czowniki, w liczbie mnogiej - jak rzeczowniki rodzaju męskiego (sędzia, hra-bia).
c. Rzeczowniki zakończone na – isko, oznaczające istoty płci męskiej lub żeń-skiej odmieniają się w lp według deklinacji nijakiej. Rzeczowniki takie, ozna-czające istoty płci męskiej, mogą być zarówno rodzaju męskiego, jak i nijakie-go. Rzeczowniki oznaczające istoty płci żeńskiej, są zawsze rodzaju nijakiego.
d. Rzeczowniki mające postać przymiotników, oznaczające osoby płci męskiej, odmieniają się tak jak przymiotniki. Niektóre z nich jednak mają w mianowniku lm rzeczownikową końcówkę –owie np. leśniczy – leśniczowie.
e. Rzeczowniki męskoosobowe używane z zabarwieniem ekspresywnym mogą przybierać w M. lm również również końcówki niemęskoosobowe.
f. Kłopoty w odmianie i składni występują również w zakresie rzeczowników wspólnorodzajowych, które odnoszą się do obu płci. Dotyczy to przede wszystkim rzeczowników oznaczających wykonawców zawodów, nosicieli ty-tułów naukowych, niektórych nazwisk i inne.
2. Czasownik
2.1 Odmiana
Czasowniki polskie ze względu na sposób ich odmiany można podzielić na 11 grup. W związku z poszczególnymi grupami należy zwrócić uwagę na następujące sprawy wiążące się z zagadnieniami poprawności:
1. W grupie I, obejmującej czasowniki typu czytać częste są w polszczyźnie niektó-rych regionów błędne formy wzorowane na grupie IX, a więc np. trzymię, trzymie zamiast trzymam – trzyma. Tendencję odwrotną zauważymy w grupie IX.
2. W grupie II ( czas. typu umieć)dopuszczalne są niekiedy oboczne formy 3. osoby lm, np. śmieją obok: śmią ale: umieją nie: umią.
3 Grupa III (czas. typu osiwieć) ma w czasie przeszłym wymianę a // e, która nie występuje w imiesłowach na -ały utworzonych od czasowników tej grupy.
4 Grupa IV obejmuje czasowniki typu kupować. Należy się wystrzegać mieszania ich z czasownikami na -ywać (grupa VIII) np. obejmować nie: obejmywać.
5 W grupie V (typ szarpnąć) pewne osobliwości występują w odmianie czasowni-ków na -nąć o rdzeniu zakończonym spółgłoską. Czasowniki te mają w czasie przeszłym formy z przyrostkiem -ną- lub bez niego.
W związku z omawianą grupą czasowników trzeba zwrócić uwagę na błędne upodobanie w 1. I 2. Os. Lp czasu przeszłego form męskich od form żeńskich i form lm. Stąd niepoprawne pragnęłem zamiast pragnąłem.
6 W grupach VI (typ robić) i VII (typ widzieć) częstym błędem, choć stopniowo ustę-pującym, jest używanie form typu prosiemy zamiast prosimy w 1. os. lm czasu te-raźniejszego.
7 W grupie VIII w czasownikach zakończonych na - ywać w czasie teraźniejszym występują często poprawne oboczności typu dokonuję obok: dokonywam. Nie-poprawne natomiast są formy typu dokonywuję oraz tworzone od nich imiesłowy typu przekonywujący zamiast: przekonujący.
8 Grupa IX obejmująca czasowniki na –a, charakteryzuje się regularną obocznością tematową: cz // c w czasie teraźniejszym czasowników o temacie zakończonym na - t. Formy 1. Os. lp czasu teraźniejszego czasowników o temacie zakończo-nym spółgłoską wargową mają miękką spółgłoskę w zakończeniu tematu. Błędem jest wprowadzanie do odmiany czasowników omawianej grupy form właściwych grupie I. O tym, które czasowniki należą do każdej z tych grup pouczają szczegó-łowe hasła słownika.
9 W grupie X należy zwrócić uwagę na formy czasu przeszłego niektórych czasow-ników, w których częstym błędem jest wymiana w rodzaju męskim samogłoski –ą na –ę na wzór form żeńskich i form lm, np. wziąłem – wzięłem.
10 W grupie XI spółgłoski k, g, r występujące na końcu tematu 1. os. lp i 3. os. lm czasu teraźniejszego wymieniają się na spółgłoski cz, ż, rz w pozostałych for-mach tego czasu.
2.2 Czasy.
W odmianie czasownika polskiego występują trzy czasy: teraźniejszy, przeszły, przyszły. W trybie warunkowym rozróżnia się formy obojętne pod względem czasu i formy czasu przeszłego. Formy czasu przeszłego trybu warunkowego wywodzą się z użycia.
Końcówki czasu przeszłego – (e)m, -(e)ś, -(i)śmy, są ruchome pisze się je łącznie z czasownikiem lub z innymi wyrazami. W wyjątkowych wypadkach, gdy pisownia łączna utrudniłaby zrozumienie wypowiedzi, można między wyraz poprzedzający a końcówkę wstawić łącznik. Zarówno umieszczanie końcówki przy czasowniku, jak i przy którymś z wyrazów poprzedzających jest poprawne np. gdzie-ś pojechał? ale: pojechał gdzieś. Niepoprawne są ruchome końcówki czasu przeszłego z elementem – że – np. tużeśmy mieszkali zamiast: tu mieszkaliśmy , natomiast poprawne są po-łączenia spójnika że z ruchomymi końcówkami czasu przeszłego: żeśmy.
Rażącym błędem jest używanie męskoosobowych form czasu przeszłego w połą-czeniu z rzeczownikami niemęskoosobowymi, np. stoły stali .
Czas przyszły złożony tworzony tylko od czasowników niedokonanych dodając formy będę, będziesz itd. do bezokolicznika albo form 3. os. czasu przeszłego odpowied-niej liczby i rodzaju, obie te konstrukcje są poprawne.
Czas zaprzeszły oznaczający czynność wcześniejszą w stosunku do innej przeszłej nie jest już używany.
2.3 Tryby.
Tryby czasownika to kategoria gramatyczna oznaczająca stosunek osoby mówiącej do treści zdania, wskazująca, czy mówiący uważa tę część za rzeczywistą (tryb orzekający), za możliwą lub nierzeczywistą (tryb warunkowy lub przypuszczający), czy za wymaganą (tryb rozkazujący).
2.3.1 Tryb orzekający, oznajmujący
Tryb oznajmujący wyraża obiektywny stosunek mówiącego względem wypowiadanej treści, np. Jestem zdrowa. Niekiedy używa się trybu orzekającego zamiast trybu roz-kazującego. Użycie 1. os. lm czasu teraźniejszego w tej funkcji jest złagodzoną for-mą polecenia, natomiast forma 2. os. czasu przyszłego ma charakter bardziej kate-goryczny niż 2. os. trybu rozkazującego.
2.3.2 Tryb warunkowy
Tryb warunkowy wyraża niepewność lub warunkowość treści zdania. Składa się on z form 3. os. czasu przeszłego, cząstki by oraz końcówek osobowych. Tryb warunkowy ma formy neutralne pod względem czasu oraz formy czasu przeszłego. Partykuła by wraz z końcówką osobową w trybie warunkowym jest ruchoma. W zakresie rucho-mych końcówek często zdarzają się wykolejenia, końcówka osobowa w trybie wa-runkowym musi się łączyć z partykułą by i następować po niej. W połączeniu z cza-sownikiem by pisze się łącznie, w innych wypadkach – osobno, z wyjątkiem połączeń z niektórymi spójnikami i partykułami. W formach zakończonych na – bym, -byś, -by akcent pada zawsze na trzecią sylabę od końca.
2.3.3 Tryb rozkazujący
Tryb rozkazujący (rozkaźnik) wyraża rozkaz, polecenie, życzenie lub przyzwolenie. Tryb ten wykazuje zróżnicowanie w zakresie tematu:
1. Ogół czasowników tworzy temat trybu rozkazującego od formy 3. osoby lp czasu teraźniejszego, po odjęciu końcówek –e, -i, -y.
2. Czasowniki o końcówce –a w 3. os. lp czasu teraźniejszego przybierają zakoń-czenie –aj w trybie rozkazującym.
3. Miękkie spółgłoski wargowe w temacie trybu rozkazującego ulegają stwardnieniu.
4. W temacie trybu rozkazującego zachodzą często wymiany samogłosek o : ó za-leżnie od końcowej spółgłoski tematu. Czasowniki o temacie kończącym się gło-ską j, b, w mają wyłącznie postać z ó. Wyrazy z tematem na – m zachowują o, natomiast spośród pozostałych czasowników pewne mają postaci oboczne: groź // gróź , inne tylko ó: odmłódź , a niektóre tylko o: chodź.
5. Czasowniki o tematach zakończonych spółgłoskami k, g, mają w trybie rozkazu-jącym głoski cz, ż: wlokę // wlecz .
6. Temat niektórych czasowników bywa rozszerzany przez -ij, -yj. Dotyczy to zwy-kle:
• Czasowników o rdzeniu bez samogłoski np. łż-yj, grzm-ij
• Czasowników z elementem -ń w czasie teraźniejszym np. ciągnij nie: ciąg
• Pewnych czasowników o temacie zakończonym dwiema lub więcej spółgłoskami np. pomścij, orzeźwij . jednakże inne czasowniki o temacie zakończonym dwiema spółgłoskami mają rozkaźnik bezkońcówkowy, np. oświetl, powiększ . Możliwe są w tej grupie także formy oboczne: iskrzyj się // iskrz się.
• Czasowników z tematem zakończonym spółgłoską -ń, np. zaciemnij, objaśnij . niektóre z nich mają formy oboczne np. bluźnij // bluźń. W czasownikach o tema-cie samogłoskowym jest tu zakończenie -ń, np. płyń. Czasowniki przedrostkowe pochodne od czasownika jąć – mają końcówkę rozkaźnikową -ij, np. odjąć – odejmij. Wyjątek o dwóch formach rozkaźnikowych: przyjmij // przyjm.
7. Niektóre czasowniki tworzą nieregularne formy trybu rozkazującego, np. mieć – miej.
8. Czasownik wziąć – ma formy rozkaźnika: weź! weźmy! weźcie! Czasowniki przed-rostkowe pochodne od czasownika wziąć – mają jednak w trybie rozkazującym końcówkę -ij, np. powziąć – poweźmij.
9. Czasowniki przedrostkowe pochodne od czasownika rozumieć – mają formy
rozkaźnikowe oboczne, np. zrozum // zrozumiej.
Oprócz właściwych form rozkaźnikowych, używanych dla 2. os. lp oraz dla 1. i 2. os. lm, używane są dla 3. os. lp i lm oraz, rzadziej, dla 1. os. lp opisowe formy rozkaźnikowe złożone z partykuły niech i odpowiedniej osoby formy czasu teraź-niejszego lub przyszłego prostego, danego czasownika, np. niech idą. Formy te mogą wyrażać nie tylko rozkaz lub polecenie, lecz bardzo często życzenie lub przyzwolenie. Opisowe formy rozkaźnika w połączeniu z rzeczownikami: pan, pa-ni, państwo, są używane jako grzecznościowe (oficjalne) formy z 2. os. np. Niech pani pozwoli. Połączenie rzeczowników pan, pani z 2. os. lp rozkaźnika jest for-mą nieuprzejmą, np. Idź pani stąd! W 1. osobie lp formy z partykułą niech stoso-wane są rzadziej, zwykle z przeczeniem (forma zaklinania się) np. Niech jutra nie doczekam. Czasem formy z partykułą niech mogą pełnić funkcje czasowe, np. Zaraz pójdę, niech odpocznę chwilę. Niektóre czasowniki np. oznaczające pewne dyspozycje psychiczne, nie mają form trybu rozkazującego, np. musieć, móc, wo-leć.
2.4 Strony.
Strona czasownika to kategoria gramatyczna, informująca o tym, czy podmiot ozna-cza wykonawcę czynności – strona czynna, odbiorcę skutków tej czynności – stro-na bierna, czy też wykonawcę i odbiorcę jednocześnie – strona zwrotna.
Czasowniki mające obie strony, czynną i bierną, są czasownikami przechodnimi, np. kochać – być kochanym. Czasowniki nie mające strony biernej są nieprzechodnie, np. leżeć, spać.
Stronę bierną czasownika tworzy się za pomocą słowa posiłkowego być lub zostać oraz imiesłowu biernego, np. Został zrobiony. Był oczarowany. Połączenie imiesłowu biernego dokonanego z czasownikiem zostać ma raczej znaczenie czynnościowe, z czasownikiem być – rezultatywno – stanowe, np. Drzwi zostały otwarte – Drzwi były otwarte.
2.5 Osoby.
Formy osoby wyróżniają słowo osobowe spośród innych postaci czasowników (bez-okolicznika i imiesłowu) i określają funkcję czasownika w zdaniu, nadając mu charak-ter orzeczenia.
Jeśli podmiot oznacza osobę mówiącą, orzeczenie występuje w 1. os. lp lub lm. Pa-miętać należy jednak, że 1. os. lm nie oznacza wielości podmiotów oznaczanych przez zaimek „ja”, lecz zbiorowość różnych jednostek + „ja”. Widać to bardzo wyraź-nie gdy orzeczenie występuje przy kilku podmiotach, np. Ojciec, matka i ja poszliśmy do kina. Końcówki osobowe nie mogą być zastępowane przez zaimki osobowe. Po-prawne są więc tylko formy: pojechałem (nie: ja pojechał), pojechałbym. Czasem podmiot jest domyślny: wówczas końcówki osobowe wyznaczają zgodność orzecze-nia z tym podmiotem i stają się samodzielnymi znakami podmiotu, np. Czytam książ-kę. Mieliśmy pecha.
2.6 Aspekt.
Czasowniki niedokonane (ndk) oznaczają trwanie procesu lub jego powtarzalność, np. piszę, pisuje. Czasowniki niedokonane tworzą czas przyszły złożony, nie mają czasu przyszłego prostego. Tworzą także imiesłów współczesny (przysłówkowy i przymiotnikowy), nie mają natomiast imiesłowu uprzedniego i przeszłego przymiotni-kowego, np. czytający, piszący, pisząc – ale nie: czytawszy, pisawszy.
Czasowniki dokonane (dk) oznaczają zwykle jakiś proces już ukończony, wynik ja-kiegoś procesu lub uwydatniają fazę początkową procesu, np. odsiedział karę , poje-chał do miasta. Różnią się od czasowników niedokonanych budową słowotwórczą, np. czytać(ndk) – przeczytać(dk). Czasowniki dokonane często rządzą innym przy-padkiem niż czasowniki niedokonane. Formy czasowników dokonanych odpowiada-jące budową czasowi teraźniejszemu mają znaczenie czasu przyszłego prostego, np. zaniesie, zrobi. Czasowniki: potrafić, zdołać, kazać używane w znaczeniu dokona-nym i niedokonanym mają formy czasownika dokonanego – nie należy więc mówić: potrafiący, ani: będziecie potrafili, będzie kazał. Czasowniki dokonane mają imiesłów uprzedni (np. przeczytawszy, zrobiwszy), nie tworzą natomiast imiesłowów współ-czesnych przymiotnikowych ani przysłówkowych.
2.7 Jednokrotność i wielokrotność.
Czasowniki jednokrotne to czasowniki oznaczające czynność lub stan o przebiegu jednorazowym, np. machnąć, błysnąć.
Czasowniki wielokrotne to czasowniki oznaczające czynność lub stan, które się po-wtarzają, np. machać, błyskać. Czasowniki wielokrotne tworzy się od jednokrotnych za pomocą odpowiednich przyrostków, np. –a-, -o-: np. powstać – powstawać, sie-dzieć – siadywać.
W zakresie tworzenia form wielokrotnych od jednokrotnych trudno o ustalenie ści-słych reguł i prawideł, dlatego należy zachować ostrożność przy posługiwaniu się czasownikami w tych postaciach. W wielu czasownikach możliwe są oboczne formy wielokrotne, np. ogołacać – ogałacać, jednakże niektóre z nich są rzadziej używane, inne są tylko regionalnymi odmianami form ogólnopolskich, wreszcie są takie, które są po prostu niepoprawne, np. udawadniać zamiast: udowadniać.
Niepoprawne są również często używane w języku mówionym formy wielokrotne: wyłanczać, przełanczać, okranżać – zamiast: wyłączać, przełączać, okrążać, oraz formy: wysłuchywać, kupywać – zamiast: wysłuchiwać, kupować.
3. Przymiotnik
Przymiotnik oznacza właściwości przedmiotów. Podstawową funkcją składniową przymiotnika jest funkcja przydawki. Odpowiednie końcówki sygnalizują do którego wyrazu w zdaniu odnosi się dany przymiotnik. Formy przymiotnika pozostają zawsze w związku zgody, pod względem rodzaju, przypadka i liczby, z określanym rzeczow-nikiem.
3.1 Odmiana.
O końcówkach deklinacyjnych decyduje rodzaj gramatyczny określanego rzeczowni-ka.
Cechy charakterystyczne deklinacji przymiotnika:
• Formy męsko – osobowe (m – os.)w mianowniku lm mają końcówkę –i (y) z po-przedzającą spółgłoską miękką fonetycznie, np. wielki – wielcy. W przymiotnikach zakończonych na –c, dz, cz i ż, (m – os.) mianownik lm równa się mianownikowi lp, np. uroczy człowiek – uroczy ludzie.
• W narzędniku i miejscowniku lp jednolita dla rodzaju męskiego i nijakiego jest końcówka – ym (- im) (nie: -em), w narzędniku lm – ymi (nie: -emi), np. Z ładnym dzieckiem (nie: z ładnem dzieckiem), tak jak: z ładnym chłopcem. Dobrymi dziećmi (nie: dobremi dziećmi).
Wyjątek stanowią tu nazwy województw i miejscowości zakończone na -e, uży-wane rzeczownikowo i mające w narzędniku i miejscowniku końcówkę -em
(nie: -ym, -im), np. Krakowskie, w Krakowskiem (nie: w Krakowskim), ale: w wo-jewództwie krakowskim. Jeżeli nazwa składa się z dwóch wyrazów o postaci przymiotnikowej, obydwa wyrazy mają końcówkę -em, np. Wysokie Mazowieckie – w Wysokiem Mazowieckiem.
• Biernik i narzędnik lp rodzaju żeńskiego ma końcówkę -ą, np. Widzę ładną dziewczynę. Idę z ładną dziewczyną.
• Wołacz lp przymiotników żeńskich ma zawsze końcówkę -a (nie: -o), np. Łaska-wa pani! Miła koleżanko!
Wyjątkiem od tej zasady są rzeczowniki odprzymiotnikowe na -owa typu: profe-sorowa, krawcowa, które w wołaczu lp mają końcówkę -o, np. Pani doktorowo!
Przymiotniki na -ski utworzone od rzeczowników zakończonych na -g tracą tę spółgłoskę, np. Praga – praski (nie: pragski).
Nieliczna grupa przymiotników może przybierać w mianowniku lp obocznie postać bez końcówki -y (-i), np. wesoły – wesół. Wyłącznie w tej postaci występują przymiotniki: rad, wart, kontent. Te krótsze formy przymiotników używane są wy-łącznie w funkcji orzecznika nigdy w funkcji przydawki, np. Bądź wesół, ale: weso-ły chłopiec.
Czasem użycie jednej z tych dwóch form przymiotnika łączy się z różnicą zna-czeniową, np. godny człowiek „dostojny, poważny”, ale: On jest godzien „godny pochwały”. Rzeczownikowe formy przymiotnika są używane coraz rzadziej.
3.2 Składnia.
Przymiotnik w zdaniu może zajmować miejsce przed rzeczownikiem określanym lub po lm. Orzecznik złożony z samego przymiotnika stoi zasadniczo w mianowniku. Wy-jątkiem od tej reguły są konstrukcje bezpodmiotowe oraz bezokolicznikowe. Wystę-puje w nich orzecznik przymiotnikowy w narzędniku. Rażącym błędem jest używanie narzędnika w orzeczniku przymiotnikowym liczby mnogiej. Przymiotniki odrzeczowni-kowe na -owy – są dziś nadużywane, wypierają określenia w formie rzeczownika lub wyrażenia przyimkowego, np. oszczędności paliwowe, lepiej: oszczędności paliwa.
3.3 Pisownia.
Przymiotniki złożone pisze się w zasadzie razem, np. szarozielony, popularnonau-kowy, czarnooka. Oddzielnie, stosując łącznik, pisze się następujące przymiotniki:
• Złożone z dwóch członów równorzędnych znaczeniowo, w których łącznik można by zastąpić spójnikiem „i”, np. biało – czerwony, polsko – rosyjski, wyjątek: głu-choniemy.
• Złożone z więcej niż dwu członów, które z wyjątkiem ostatniego są odrzeczowni-kowe albo odprzymiotnikowe i kończą się na -o, np. północno – wschodnio - eu-ropejski ale: bezwłasnowolny.
• Bez łącznika pisze się przymiotniki utworzone od dwuwyrazowych nazw miejsco-wych, np. tarnogórski – od Tarnowski Góry
• Przysłówki będące określeniami przymiotnika pisze się zawsze oddzielnie, np. wiecznie zielony.
3.4 Stopniowanie.
Stopień natężenia właściwości oznacza się przez stopniowanie przymiotników. Stop-niowanie przymiotników jakościowych i imiesłowów przymiotnikowych umożliwia wy-rażanie zmiany natężenia cechy bezwzględnej w sposób regularny. Cecha taka mo-że ulegać wzmocnieniu lub osłabieniu. Stopniowanie nie jest kategorią fleksyjną, co oznacza, że przymiotnik nie odmienia się przez stopień. W stopniowaniu prostym wykorzystuje się środki słowotwórcze: przyrostek – szy // -ejszy i przedrostek naj -: miły – mil – szy – naj – milszy
Oprócz stopniowania prostego występuje:
stopniowanie opisowe:
Uczciwy – bardziej uczciwy – najbardziej uczciwy
stopniowanie nieregularne:
zły – gorszy – najgorszy.
Rażącym błędem jest łączenie stopniowania prostego i opisowego (bardziej ładniej-szy). Stopniowanie opisowe mają na ogół imiesłowy, dłuższe przymiotniki oraz przy-miotniki o budowie fonetycznej uniemożliwiającej lub utrudniającej stopniowanie pro-ste (bardziej siwy). O wyborze rodzaju stopniowania może decydować zwyczaj języ-kowy, stopniowanie opisowe ma tą przewagę, że jest bardzo regularne i nie ma w nim wymian fonetycznych.
V Zakończenie.
Język polski nie jest jednolity. Występują w nim odmiany regionalne i środowi-skowe. Odmiana języka, której czymy się w szkole i która jest jednolita na całym obszarze Polski nazywa się językiem ogólnym lub ogólnopolskim. Ta odmiana języka ustala wszelkie normy poprawności. Opanowanie umiejętności gramatycznych po-zwala posługiwać się językiem w sposób świadomie poprawny.
Język jest główną cechą różnicującą narody. Odrębność narodową odczuwamy do-piero wtedy, gdy znajdujemy się w językowo obcym otoczeniu. Wtedy dopiero rozu-miemy czym dla nas jest język ojczysty. To uczucie doskonale wyraził Henryk Sien-kiewicz w noweli „Latarnik”:
„ Oto czterdzieści lat minęło, jak nie widział kraju i Bóg wie ile, jak nie słyszał mowy rodzimej, a tu tymczasem ta mowa przyszła do niego sama – przepłynęła oce-an i znalazła go, samotnika, na drugiej półkuli, taka kochana, taka droga, taka ślicz-na”.
Obowiązkiem Polaka jest poznać doskonale język polski. Znajomość języka polskiego to umiejętność poprawnego posługiwania się nim w mowie i piśmie. Gra-matyka uczy poprawności we wszystkich warstwach języka, wyjaśnia budowę i funk-cjonowanie języka jako środka służącego do porozumiewania się ludzi ze sobą oraz wyrażania myśli i uczuć.
Słowa profesora Andrzeja Markowskiego, w sposób bardzo zrozumiały, co tak na-prawdę oznacza poprawność językowa:
„Mówić i pisać to znaczy wyrażać swoje myśli tak, jak jest to przyjęte w danym czasie w pewnym społeczeństwie. Poprawnie, czyli nie naruszając norm wypracowanych przez wszystkich świadomie posługujących się językiem, norm spisanych następnie przez specjalistów językoznawców i umieszczonych w odpowiednich wydawnic-twach”.
Bibliografia:
1. „Język polski. Poradnik profesora Andrzeja Markowskiego”, Warszawa 2003
2. P. Bąk, „Gramatyka języka polskiego. Zarys popularny”. Warszawa 1977
3. J. Sławiński, „Gramatyka polska”, wyd. II, Kraków 1998
4. „Słownik poprawnej polszczyzny”, wyd. XVIII, Warszawa 1998
5. „Podręczna encyklopedia PWN”. Warszawa 2002
