Abakus - najwyższa część głowicy kolumny w formie czworobocznej płyty; w porządku doryckim tworzy wraz z echinusem właściwą głowicę; w porządkach jońskim i korynckim cienka, profilowana i dekorowana płyta dotykająca bezpośrednio wolut głowicy.
Akant - motyw dekoracyjny w formie splotu liści akantu (niekiedy wici lub kwiatów tej rośliny); znany od starożytności, występował gł. w rzeźbie arch. (głowice korynckie, fryzy), także w grafice i rzemiośle artystystycznym; sposób przedstawienia liścia akantu (np. akant suchy, mięsisty, płomienisty) charakterystyczny dla określonych stylów w ornamentyce.
Ambit – obejście - przejście obiegające prezbiterium na ogół w przedłużeniu naw bocznych i przeważnie do niego otwarte arkadami; do obejścia zazwyczaj przylegał wieniec kaplic; obejście było charakterystycznym elementem wielkich kościołów średniowiecznych, a wraz z wieńcem kaplic nieodzownym składnikiem schematu katedralnego.
Architraw - najniższa część belkowania spoczywająca na kolumnach, dźwiga fryz i gzyms; występuje we wszystkich antycznych porządkach architektonicznych — w doryckim gładki, w jońskim i pochodnych składa się z 3, czasami 2 poziomych listew, ku górze wysuniętych coraz bardziej do przodu.
Archiwolta - łuk dekoracyjny, często profilowany lub pokryty ornamentem, obramiający portale lub inne zamknięte łukiem otwory; wykonany głównie w kamieniu, tynku lub stiuku; stosowany w architekturze od starożytności.
Arkada - element arch. składający się z 2 podpór (filarów, kolumn) połączonych łukiem, najczęściej w rzędzie, w zależności od funkcji wyróżnia się arkady konstrukcyjne i dekoracyjne, ze względu na rodzaje podpór — arkady filarowe, kolumnowe itp.; arkada jest znana od starożytności; stosowana głównie w akweduktach, krużgankach, loggiach.
Apsyda - półkoliste lub wieloboczne pomieszczenie w kościele zamykające prezbiterium, nawę bądź ramiona transeptu równej lub mniejszej wysokości i szerokości; niekiedy otoczona wieńcem małych apsyd (tzw. apsydiole).
Astragal - ornament ciągły w formie półwypukłego rzędu pałeczek ułożonych na przemian z perełkami lub krążkami; również profil, często dekorowany, oddzielający w kolumnie trzon od głowicy; występuje od starożytności w architekturze, rzeźbie i wyrobach rzemiosła artystycznego.
Balaski - balustradka z ozdobnych, toczonych filarków, znamienna dla stylu barokowego, połączona drzwiami z wewnętrznymi pomieszczeniami budynku
Balkon - płyta z balustradą, umieszczona na pewnej wysokości, zwykle na wystających ze ściany belkach
Baza - podstawa kolumny, filaru lub pilastra dźwigająca trzon; od starożytności występuje we wszystkich porządkach architektonicznych (poza doryckim), gł. w formie profilowanej płyty; w architekturze rom. zdobiona motywami narożnymi o formach geom., roślinnych lub zwierzęcych (tzw. szponami, żabkami).
Bazylika - 1) w starożytnej architekturze greckiej budowla urzędowa archonta basileusa, w rzymskiej — hala sądowo-targowa na forum (prostokątna budowla podzielona kolumnami na nawy, z trybuną dla sądu naprzeciw wejścia);
2) w architekturze chrześcijańskiej kościół wielonawowy o nawie środkowej wyższej i szerszej od pozostałych; przeciwieństwo kościoła halowego; rozróżnia się bazyliki: w zależności od planu — podłużne (na planie prostokąta, o 3 lub więcej nawach podłużnych), krzyżowe (na rzucie krzyża z transeptem), krzyżowo-kopułowe (połączenie bazyliki z budowlą centr. z kopułą na skrzyżowaniu naw); w zależności od przekroju poprzecznego — bazyliki właściwe (o nawach krytych odrębnie i bezpośrednim oświetleniu nawy gł. oknami umieszczonymi nad dachami naw bocznych) i pseudobazyliki (o nawach krytych wspólnym dachem), z uwagi na przekrycie — bazyliki pułapowe i sklepieniowe; ze względu na rodzaj podpór dzielących nawy — bazyliki filarowe, kolumnowe itp.; bazylika jest najczęstszym typem kościoła; charakterystyczna zwłaszcza dla okresu wczesnochrześcijańskiego (bazylika z atrium i narteksem).
Pierwsze bazyliki chrześcijańskie powstały w czasach Konstantyna w Rzymie (Św. Pawła Za Murami, IV w.; S. Maria Maggiore i S. Sabina, IV–VI w.), następnie rozpowszechniły się w całej Italii (S. Apollinare Nuovo i S. Apollinare in Classe w Rawennie, VI w.), na Bałkanach, w Azji Mniejszej, Syrii i Afryce. Były dominującą formą kościoła w okresie romańskm (wzbogacenie planu przez dodanie prezbiterium), a dalszy ich rozwój nastąpił w gotyku. W renesansie bazylika przekształciła się w budowlę, w której nawy boczne zostały zastąpione przez kaplice (L.B. Alberti); system ten podjęła barokowa architektura jezuicka (Vignola);3) w Kościele katol. tytuł honorowy niektórych świątyń: bazylika większa — kościół własny papieża, z jego tronem (5 w Rzymie, 1 w Asyżu); bazylika mniejsza — tytuł nadawany niekiedy katedrom (w Polsce np. katedra Św. Wojciecha w Gnieźnie, Św. Jana w Warszawie), kolegiatom, większym kościołom zakonnym.
Belkowanie – górna część muru spoczywająca na podporach (np. kolumnach) złożona z architrawu, fryzu i gzymsu; jeden z głównych elementów porządku architektonicznego w budowlach klasycznych.
Biforium - dwudzielne arkadowe okno lub przezrocze, typowe dla architektury romańskiej i gotyckiej.
Blanki – krenelaż - zwieńczenie murów obronnych i baszt, w kształcie szeregu zębatych prostokątnych sterczyn z prześwitami; charakterystyczny element średniowiecznej architektury obronnej.
Chór – prezbiterium - część kościoła przeznaczona dla duchowieństwa, oddzielona od nawy głównej, m.in. niewielkim podwyższeniem, balustradą, łukiem tęczowym, lektorium; prezbiterium bywa zamknięte półkolistą apsydą, wielobocznie lub prosto; w średniowieczu prezbiterium kościoła było przeważnie zwrócone na wschód; wokół prezbiterium biegło często obejście z wieńcem kaplic; w prezbiterium znajduje się ołtarz główny, stalle dla kleru oraz sprzęt liturgiczny.
Dach - część budynku ograniczająca go od góry, zabezpieczająca przed opadami atmosferycznymi oraz stratami ciepła; składa się z konstrukcji nośnej i pokrycia. Zależnie od kształtu rozróżnia się m.in. następujące rodzaje dachów: 1-spadowe (pulpitowe), 2-, 3- i 4-spadowe, mansardowe, uskokowe, naczółkowe, półszczytowe (odmianą dachu półszczytowego jest dach podhalański), namiotowe, stożkowe, kopulaste, hełmowe (baniaste), pilaste, 2-spadowe złożone, walcowe, beczkowe konoidalne, tarczownicowe, tarczownicowe wspięte, fałdowe łukowe oraz dachy wiszące, które są stosowane gł. jako przykrycia hal przemysłowych.
Dla najstarszych cywilizacji (Egipt, Bliski Wschód) były charakterystyczne dachy płaskie; świątynie starogreckie, etruskie, rzymskie miały zwykle dachy dwuspadowe; w starożytnym Rzymie stosowano również dachy namiotowe, czterospadowe i kopulaste, a w Bizancjum głównie kopulaste; na Środkow i Dalekim Wschodzie stosowano dachy wielokondygnacyjne, wśród nich tzw. pagodowe (z narożami podgiętymi ku górze). W Europie dla gotyku były charakterystyczne dachy o dużej stromości połaci; w XVII w. rozpowszechniły się dachy mansardowe.
Empora - rodzaj galerii lub trybuny wznoszonej głównej w kościołach w celu powiększenia powierzchni lub wydzielenia przestrzeni dla określonej grupy osób (kobiety, dwór); empora wywodzi się z Bliskiego Wschodu; typowa dla architektury chrześcijańskiej i zborów ewangelickich od XVII wieku
Filar - pionowa podpora o przekroju wielobocznym (głównie 4- i 8-bocznym) lub okrągłym przenosząca obciążenie konstrukcji; znany od starożytności, szeroko stosowany do dzisiaj; w architekturze gotyckiej głównie element systemu przyporowego; filary w budownictwie mostowym służą do oparcia przęseł.
Fryz - 1) w architekturze klasycznej środkowa część belkowania zawarta między architrawem a gzymsem, składająca się z tryglifów i metop (porządek dorycki), gładka lub zdobiona reliefem o motywach figuralnych i ornamentalnych (np. porządek joński); 2) poziomy pas dekoracyjny stosowany w architekturze, rzemiośle artystycznym, malarstwie ściennym;
Fryz arkadowy– ornament architektoniczny, złożony z szeregu małych arkadek; typowy dla budowli romańskich.
Fryz plecionkowy - ornament ciągły, złożony z przeplatających się rytmicznie, w różny sposób linii, pasów, wstęg lub sznurów; zawierać też może motywy roślinne i zoomorficzne; polecionka była znana już w czasach prehistorycznych ; najpopularniejsza w sztuce Bliskiego Wschodu (już od III tysiąclecia p.n.e.) i sztuce europejskiej, zwłaszcza wczesnego średniowiecza; stosowana w dekoracji arch., iluminacji rękopisów, rzemiośle artystycznym.
Galeria - 1) podłużne pomieszczenie w formie empory, ganku, loggii lub przejścia, przeważnie otwarte lub oświetlone z jednej strony, łączące ze sobą 2 części budowli bądź 2 osobne budowle; w architekturze pałacowej (zwł. w baroku) długie reprezentacyjne sale, oświetlone z jednej strony rzędem dużych okien, mieszczące często zbiory sztuki; także najwyższy balkon w teatrze; w XIX i XX w. kryty pasaż handlowy łączący 2 ulice;
2)kolekcja dzieł sztuki (zwł. malarstwa i rzeźby) istniejąca jako samodzielna instytucja lub stanowiąca dział większego muzeum; współcześnie także salon wystawowy, połączony ze sprzedażą dzieł sztuki.
Głowica – kapitel - najwyższa, wieńcząca część kolumny, filaru lub pilastra, stanowiąca pośredni człon konstrukcyjny między podporą i elementami dźwiganymi. Głowice występują w architekturze od starożytności: w Egipcie — stylizowane głowice roślinne (palmowe, papirusowe, lotosowe), w Mezopotamii — o formach geometrycznych, w Persji — o zoomorficznych; w sztuce greckiej elementami porządków archrchitektonicznych były głowice doryckie, jońskie i korynckie, w Rzymie oprócz nich pojawiły się głowice kompozytowe i toskańskie, w architekturze bizantyjskiej występowały głowice z impostem oraz trapezoidalne i koszykowe, a w sztuce islamu oprócz form klasycznych stosowano bogato dekorowane głowice stalaktytowe. W architekturze romańskiej występowały głowice kostkowe, blokowo-kielichowe i kielichowe, zdobione motywami geometrycznymi, roślinnymi i figuralnymi; głowice gotyckie miały głównie dekorację roślinną (pączkowe, liściaste). W architekturze nowożytnej stosowano klasyczne typy głowic, które przetrwały do naszych czasów.
Gzyms – architektoniczny element w formie poziomego, profilowanego pasa, wystającego z lica muru. Pełni funkcje dekoracyjną oraz ochronną.
Hala – budowla charakteryzująca się dużą powierzchnią(np. sportowa, targowa)
Kaplica - niewielka budowla sakralna związana z kultem chrześcijańskim, wolno stojąca lub połączona z większym kompleksem architektonicznym (gł. kościołem); także wydzielone pomieszczenie z ołtarzem, stanowiące część większej budowli. Do najpopularniejszych typów należą kaplice kościelne, klasztorne, cmentarne, grobowe (mauzolea), kalwaryjne, zamkowe i pałacowe; rozróżnia się też kaplice związane z określonymi osobami (kaplica królewska, biskupia). Kaplice są znane od okresu wczesnochrześcijańskiego; od V w. występują kaplice 2-kondygnacjowe; w gotyku kaplice często otaczały wieńcem prezbiterium (tzw. kaplice promieniste); w renesansie wprowadzono (spopularyzowany w baroku) typ kościoła z ciągiem bocznych kaplic zamiast naw bocznych oraz typ kaplicy grobowej — mauzoleum, najczęściej na planie centralnym, z kopułą (w Polsce najsłynniejsza Kaplica Zygmuntowska).
Kariatyda - podpora architektoniczna w formie posągu kobiety dźwigającej na głowie elementy architektoniczny (belkowanie, balkon itp.); w starożytności stosowana w budowlach greckich, głównie porządku jońskiego (m.in. kory Erechtejonu), w czasach nowożytncyh wykorzystywana w architekturze, np. Sala Kariatyd w Luwrze (J. Goujon), także w rzemiośle artystycznym i grafice.
Kasetony - wgłębione pole wieloboczne (gł. kwadratowe), wykonane w drewnie, kamieniu lub stiuku, rzeźbione lub malowane w stropach, sklepieniach i kopułach; początkowo wynikał z konstrukcji drewnianych stropów, z czasem stał się elementem dekoracyjnym; występował w architekturze antycznej, wczesnochrześcijańskiej i nowożynej (zwł. w renesansie).
Katedra - w Kościele katolickim główny kościół diecezji, przy którym mieści się lub mieściła siedziba biskupa ordynariusza; symbol. oznaką władzy biskupa jest tron biskupi-katedra; Za najciekawsze katedry: w Kolonii, Paryżu, Norwich, Strsburgu, Achen, Trewirze, Londynie oraz polskie: Kraków, Gniezno, Wrocław
Klasztor - zamknięty zespół budynków — miejsce wspólnego życia zakonników lub zakonnic, charakterystyczne dla większości wyznań chrześc. oraz dla niektórych religii wschodu; klasztory chrześcijańskie wywodzą się z eremów zakładanych na Bliskim Wschodzie od początku IV wieku (m.in. Egipt, Syria). W zachodniej Europie decydujący wpływ na rozwój klasztorów wywarł zakon benedyktynów (najstarszy klasztor na Monte Cassino we Włoszech, 529). Klasyczny schemat klasztoru benedyktynów obejmował kościół jako ośrodek założenia; od strony południowej lub (b. rzadko) północnej znajdował się czworoboczny dziedziniec (wirydarz), przy którym od wschodu była sala zebrań (kapitularz), od zachachodniej — cele lub sypialnie (dormitoria), a naprzeciw kościoła jadalnia (refektarz); inne budynki, jak dom opata, szpital, szkoła, domy konwersów i nowicjuszy grupowano w dalszych rejonach terenu klasztornego, ale zawsze w obrębie murów. Układ ten został przejęty przez inne zakony, które dostosowały go do swych reguł. Największy rozwój klasztorów nastąpił w średniowieczu, m.in. klasztory cystersów (lokowane poza miastem), klasztory dominikanów i franciszkanów (w miastach), klasztory-zamki zakonów rycerskich (zakon krzyżacki, templariusze, joannici), klasztory zakonów kontemplacyjnych składające się z zespołu eremów (kartuzja). W renesansie działalność budowlana klasztorów osłabła, ponowny rozkwit nastąpił dopiero w epoce baroku (wielkie założenia klasztorne zbliżone do pałacowych); w XIX w. na skutek kasaty niektórych zakonów ustała ich aktywność budowlana.
Kolegiata - kościół nie będący katedrą, przy którym istnieje kolegium kanoników; duchowieństwo kolegiaty ma przywileje honorowe wyróżniające je spośród duchowieństwa innych kościołów w danej miejscowości.
Kolumna - pionowa podpora arch. o przekroju kolistym; składa się z bazy, trzonu i głowicy, wykonywana najczęściej z kamienia, z jednego bloku (monolit) lub z bębnów, a także z drewna, cegły, żeliwa, żelbetu; k. jest jednym z najstarszych elementów konstrukcyjnych w architekturze, znana od starożytności, występuje w większości kręgów kulturowych, w których wykształciły się jej różnorodne formy i odmiany; k. znalazły zastosowanie także jako pomniki (m.in. k. Trajana w Rzymie, K. Zygmunta III w Warszawie).
Konsola - ozdobny wspornik architektoniczny lub podstawa rzeźby, przeważnie w formie woluty
Kopuła - sklepienie oparte w planie na krzywej zamkniętej, najczęściej na planie koła; składa się z klińców kamiennych lub ceglanych, obecnie też stosuje się kopułę o konstrukcji żelbetowej (kopuły łupinowe), stalowej (tzw. geodezyjne), wznoszone nad pomieszczeniami na planie centralnym (okrągłe, kwadratowe, wieloboczne); gł. częścią kopuły jest czasza, jej wewnętrzna powierzchnia jest zwana podniebieniem, które często jest rozczłonkowane żebrami, pasami sklepiennymi i kasetonami, bywa też bogato zdobione dekoracją rzeźbiarską i malalrską; kopuła może spoczywać bezpośrednio na koronie muru lub na bębnie; oświetlenie kopuły uzyskuje się przez okna umieszczone w czaszy lub bębnie albo przez latarnię; nad pomieszczeniami kwadratowymi i prostokątnymi stosuje się kopułę na trompach lub na pendentywach (żagielkach); konstrukcja kopuły jest znana od starożytności (kopuły pozorne w kręgu kultury egejskiej i etruskiej); wysoki poziom osiągnęła zwłaszcza w starożytnym Rzymie (Panteon), Bizancjum (Hagia Sophia), w kręgu kultury islamu i w okresie renesansu (bazylika Św. Piotra w Rzymie).
Krużganek - długi ganek kolumnowy lub filarowy (zwykle arkadowy), obiegający budynek, przeważnie wokół wewnętrznego dziedzińca; pełni funkcję komunikacyjną, bywa przykryty sklepieniem lub stropem. W średniowieczu krużganki stanowiły część składową klasztoru, otaczając wirydarz, występowały też w zamkach; w okresie renesansu w budownictwie pałacowym stosowano wewnętrzne dziedzińce o krużgankach kilkukondygnacyjnych.
Lizena - pionowy pas muru występujący nieco z lica ściany (bez bazy i głowicy); pełni funkcję konstrukcyjną i dekoracyjną (zwłaszcza w architekturze nowożytnej).
Maswerk - gotycki motyw dekoracyjny składający się z elementów geometrycznych (laskowania tworzące koła, odcinki koła, stylizowane trój- lub czteroliście, rybie pęcherze), wykonany w kamieniu lub cegle, przeważnie jako wypełnienie górnych partii okien i balustrad, także (ślepy maswerk) wypełniający pola ścienne; maswerki występują także w snycerstwie (dekoracje mebli) i złotnictwie.
Meander - ornament ciągły w formie linii załamującej się wielokrotnie pod kątem prostym, typowy dla starożytnej sztuki greckiej; stosowany często w okresie renesansu oraz w sztuce klasycyzmu.
Metopa - prostokątna płyta między tryglifami we fryzie porządku doryckiego; początkowo metopy wykonywano z terakoty (w budowlach drewnianych), później kamiennych, zdobione płaskorzeźbą.
Nawa - część kościoła przeznaczona dla wiernych; rozróżnia się kościoły jedno- lub wielonawowe (2–7); w tych ostatnich nawy są oddzielone od siebie podporami (kolumny, filary); stosunek wysokości naw bocznych do głównej decyduje o typie kościoła (bazylika, hala, pseudobazylika); nazwę nawa stosuje się też w wypadku analogicznych układów w architekturze świeckiej (np. wielonawowa hala przemysłowa); nawa główna — na osi symetrii kościoła — jest przeważnie szersza od naw bocznych; nawa poprzeczna to transept.
Obejście – patrz: ambit
Ornament palmetowy - motyw dekoracyjny w formie symetrycznego, rozłożonego wachlarzowato, stylizowanego liścia palmy; występuje pojedynczo lub w rytmicznym szeregu, tworząc ornament ciągły; stosowana od czasów starożytnych w architekturze, malarstwie i rzemiośle artystycznym.
Ośli grzbiet – łuk nie będący odcinkiem koła
Pilaster – płaski filar (kolumna) połączone ze ścianą, na których spoczywa silnie wysunięty gzyms.
Pinakiel – fiala - charakterystyczny dla gotyku dekoracyjny element architektoniczny w postaci wysmukłej kamiennej sterczyny o czworobocznym trzonie i stromym, ostrosłupowym daszku, z szeregami żabek wzdłuż krawędzi i kwiatonem na szczycie; pinakle wieńczyły przypory, naroża wieżyczek, wimpergi, portale, ołtarze itp.
Portal - obramowanie otworu drzwiowego, także wejście z takim obramowaniem; otwór jest po bokach ujmowany w glify o różnych profilach, filary, kolumny lub pilastry, dźwigające nadproże lub łuk; portale bardziej rozbudowane mają zwieńczenia w formie odcinków belkowania, szczytów itp.; w zależności od charakteru podpór i kształtu zwieńczeń rozróżnia się portale: kolumnowy, arkadowy, ostrołukowy itp.; portale występują od starożytności; w średniowiecznej architekturze sakralnej wykształcił się typ portalu o szerokich, skośnie wciętych w mur ościeżach, z wstawionymi w ich uskoki kolumienkami, a górą archiwoltami, z tympanonem nad wejściem; portale te (portale perspektywiczne) były bogato dekorowane rzeźbą ornamentalną i figuralną, prezentującą złożone programy treściowe; w okresie renesansu przeważały w portalach zestawy elementów architektury klasycznej, w okresie baroku wzrosła znacznie plastyka detali architektonicznych i rzeźbiarskich, charakterystyczne też były m.in. portale, których zwieńczenia łączono z balkonem piętra.
Portyk - rodzaj otwartego przedsionka, część budowli, poprzedzająca najczęściej główne wejście, otwarta przynajmniej z jednej strony kolumnadą lub rzędem filarów na wysokość jednej lub dwóch kondygnacji, często zwieńczona trójkątnym frontonem; portyk może też być zagłębiony w budynek (portyk wgłębny); portyk wykształcił się w starożytności, od renesansu powszechny w architekturze świeckiej i sakralnej.
Prezbiterium –patrz: chór
Przypora - skarpa, pionowy element konstrukcyjny w formie filaru przyściennego o ściętym pochyło boku zewnętrznym lub profilu uskokowym; przypora wzmacnia ściany budynku lub wolno stojącego muru oraz przenosi ciężar sklepień na grunt; podstawowy element konstrukcji systemu przyporowego.
Relief - kompozycja rzeźbiarska wykonana na płycie kamiennej, drewnianej lub metalowej z pozostawieniem w niej tła; przeznaczona do oglądania wyłącznie od frontu; uzyskana techniką rzeźbienia, kucia, odlewania itp. W zależności od stopnia wypukłości relief dzieli się na płaski — gdy kompozycja występuje niezbyt mocno przed płaszczyznę tła (bas-relief, płaskorzeźba), wypukły — gdy kompozycja występuje bardzo wydatnie przed płaszczyznę tła (haut-relief, wypukłorzeźba), oraz wklęsły — gdy płaszczyzna tła występuje przed wykonaną w głąb kompozycją (wklęsłorzeźba).
Rozeta – różyca – 1) w średniowiecznej architekturze kościelnej duży kolisty otwór okienny, na ogół w fasadzie lub innej ścianie szczytowej np. transeptu, wypełniony dekoracją o układzie koncentrycznym (maswerk, witraż); 2) w ornamentyce motyw stylizowanego kwiatu (pierwotnie róży) z dośrodkowym układem płatków; także roślinno-kwiatowa centralna kompozycja dekorująca plafon lub sufit, najczęściej w stiuku.
Sima - w klasycznych porządkach architektonicznych rynna, zwykle o esowatym profilu, umieszczona nad gzymsem wieńczącym i zakończona ozdobnym rzygaczem;
Sklepienie - konstrukcja budowlana o powierzchni wygiętej, kryjąca określoną przestrzeń (pomieszczenie) budynku, wykonana z kamienia lub ceglanych klińców, betonu, żelbetu, wsparta na murach albo na kolumnach, filarach, arkadach; sklepienia były stosowane od czasów starożytnego Rzymu. Typy sklepień :gwieździste, kryształowe, krzyżowe, krzyżowo-żebrowe, siecowe.
Służka - w architekturze gotyckiej pionowe, cienkie elementy kamienne lub ceglane o przekroju wałka lub półwałka, stanowiące przedłużenie żeber sklepiennych i zespolone z wolno stojącym lub przyściennym filarem, na który przenoszą ciężar sklepienia.
Sterczyna - pionowy, wieńczący element dekoracji architekonicznej (np. pinakiel, obelisk, tzw. zęby), stosowany też czasem w meblarstwie i w zwieńczeniach ołtarzy.
Transept - nawa poprzeczna w kościele chrześcijańskim prostopadła do osi głównej budowli, usytuowana na ogół między korpusem nawowym a prezbiterium; skrzyżowanie nawy głównej z transeptem nazywa się krzyżem transeptu; jego części boczne — ramionami transeptu; niekiedy w architekturze średniowiecznej występują 2 transepty — od wschodu i od zachodu.
Triforium - w budynkach romańskich i gotyckich trójdzielne arkadowe okno lub przezrocze
Tryglif - prostokątna płyta z 2 pionowymi żłobkami dzielącymi ją na 3 pola, występująca na przemian z metopami we fryzach (tzw. tryglifonach) porządku doryckiego; była elementem wyznaczającym proporcje.
Tympanon - 1) wewnętrzne pole trójkątnego frontonu, gładkie lub wypełnione rzeźbą, stosowane w architekturze klasycznej i budowlach nowożytnych;
2) w architekturze śrdniowieznej półokrągłe lub ostrołukowe pole w górnej części portalu nad nadprożem, zdobione reliefem.
Westwerk - w bazylikowych kościołach klasztornych przedromańskich i romańskich masywna część zachodnia, usytuowana poprzecznie do korpusu nawowego, flankowana wieżyczkami schodowymi, z większą wieżą, na przedłużeniu nawy głównej, mieszczącą w górnej kondygnacji otwartą do nawy kaplicę lub lożę władcy; najwcześniejszy znany kościół z westwerkiem był w Saint-Riquier (790–799).
Wieża - budowla o znacznej wysokości i małej powierzchni podstawy, wzniesiona na planie koła, czworoboku lub wieloboku, wolno stojąca lub w architektonicznym zespole; wieże występują w architekturze od starożytności; były przede wszystkim elementem obwarowań; od okresu wczesnochrześcijańskiego stały się nieodłącznym elementem architektury kościelnej; wieże stosowano też w budownictwie pałacowym i w ratuszach; konstrukcje wieżowe są znane też w kręgu sztuki islamu (minaret), w Chinach (pagoda) i Indiach (śikhara); w architekturze nowoczesnej dzięki użyciu nowych materiałów i zastosowaniu nowych rozwiązań konstrukcyjnych budowle wieżowe osiągają znaczne wysokości (wieża Eiffla w Paryżu, wieże telewizyjne, wieżowce).
Wimperga - w architekturze gotyckiej dekoracja, ażurowy, trójkątny szczyt kamienny lub ceglany, profilowany, zdobiony żabkami i zwykle zwieńczony kwiatonem; występuje głównie w portalach.
Witraż - kompozycja wykonana z kawałków barwnego szkła złączonych ołowianymi ramkami w kwatery, stanowiąca wypełnienie otworu okiennego; również technika malarska zaliczana do malarstwa monumentalnego; witraż odznacza się wielkimi walorami dekoracyjnymi, spotęgowanymi grą przenikającego z zewnątrz światła. Najstarsze witraże pochodzą z okresu karolińskiego; rozkwit przypada na XIII w. (typ witraży o kompozycji medalionowej i bogatym programie ikonograficznym), wraz z rozwojem architektury gotyckiej (zespoły witraży we Francji: Chartres, Bourges, katedra Notre Dame i Ste Chapelle w Paryżu); w XIV w. zaczęto stosować w witrażach efekty przestrzenne i modelunek postaci (katedra w Erfurcie, Kościół Mariacki w Krakowie); w XV w. ważnymi ośrodkami wykonywania witraży były Strasburg i Norymberga; od XVI w., dzięki rozszerzeniu skali barw farb emaliowych, wykonywano na witrażach wielobarwne malowidła; w okresie nowoż. technika witraży została niemal całkowicie zarzucona; na przełomie XIX i XX w. pojawił się witraż w sztuce secesji (w Polsce m.in. S. Wyspiański, J. Mehoffer), a w XX w. — m.in. w twórczości H. Matisse'a, M. Chagalla.
Woluta – ślimacznica – esownica – motyw ornamentowy w formie faliście wygiętej linii, spiralnie zwiniętej na końcu; w starożytnej Grecji woluta była zasadniczym elementem głowicy jońskiej; spływy woluty dekorowały szczyty bezwieżowych fasad kościołów, głównie barokowych.
Wspornik - element konstrukcyjny, występ w murze, często ozdobnie ukształtowany, podtrzymujący np. balkon, wykusz, okap dachu, żebro sklepienia, służki, posągi, wazy.
Wykusz - występ nadwieszony na zewntrznej ścianie budynku lub murze obronnym, na ogół podtrzymywany wspornikami, z oknami lub otworami strzelniczymi, nakryty osobnym dachem; wykusz wywodzi się z architektury islamu, po wyprawach krzyżowych pojawił się w Europie w średniowiecznej architekturze obronnej; od późnego średniowiecza do baroku stosowany głównie w architekturze świeckiej
Zwornik – klucz - środkowy, szczytowy kliniec łuku lub przęsła sklepiennego; kamienny lub ceglany, wyróżniający się kształtem, wielkością i dekoracyjnym opracowaniem.
Żebro - łuk podsklepienny z ciosów kamiennych lub profilowanej cegły, wzmacniający sklepienie i akcentujący dekoracyjnie linie przenikania się pól sklepiennych; występuje w romańskich, a zwłaszcza gotyckich sklepieniach krzyżowych, niekiedy w kopułach renesansowych; stopniowo żebra zatraciły znaczenie konstrukcyjne, spełniając funkcję dekoracyjną
