System medialny Wielkiej Brytanii
Pomocą w wyjaśnieniu roli mediów w procesach komunikowania masowego
w procesach politycznych i ekonomicznych jest kategoria systemu medialnego. System medialny zmienia się wraz z dynamicznym rozwojem technicznych środków przekazu. Do lat 60. XX w. powszechnie stosowanymi były ?model prasowy? lub ?system prasowy?. Dopiero ugruntowanie się pozycji telewizji jako medium dominującego w komunikowaniu masowym sprowokowało badaczy do zastąpienia go terminem bardziej pojemnym, jakim jest ?system medialny? .
Do podejścia systemowego w polskich badaniach nad mediami masowymi odwołuje się wielu autorów. Jednak tylko nieliczni podejmują się definiowania i opisania tej kategorii, jak B. Golka, który uważa, że ?współczesną informację masową należy traktować jako złożony, a jednocześnie spójny system naczyń połączonych, wzajemnie na siebie oddziałujących? . Terminy ?prasa?, ?system prasowy? oraz system informacji masowej? są dziś coraz częściej zastępowane przez ?system medialny?, ?system komunikowania masowego? lub system środków masowego przekazu . Wdarły się te pojęcia do języka obiegowego, jednak próba stworzenia zamkniętej ich definicji okazały się działem skomplikowanym, ze względu na systemowy charakter, który narzuca wieloaspektowe podejście do problemu. Opisując System medialny Wielkiej Brytanii, integralne elementy komunikowania masowego, instytucje medialne i instytucje nadawcze przyjmuję za elementy, które tworzą jeden z podsystemów komunikowania masowego jakim jest system medialny.
A ponieważ zagadnienie to rozpatrywane jest na gruncie dwóch podejść politologicznego
i prasoznawczego, to z punktu widzenia tego pierwszego można wyróżnić, w zależności od charakteru państwa, w którym został umiejscowiony system informacji autorytarnej, demokratycznej bądź liberalnej. Relacje pomiędzy mediami i procesem politycznym . Ponieważ Unia Europejska, po wprowadzeniu kryteriów kopenhaskich (choć i wcześniej te założenie funkcjonowały, ale na szczycie w Kopenhadze zostały one usankcjonowane) zakłada min., że państwa członkowskie są krajami demokratycznymi, nie będę rozwijała zagadnienia państw autorytarnych.
Media w systemach demokratycznych odgrywają szeroko rozumiane funkcje społeczne. Można wyróżnić dwa podejścia, wizji roli mediów w systemach demokratycznych. Pierwsze oparte o koncepcję demokracji liberalnej traktuje media jako środek dystrybuujący niezbędne informacje dla wyborców, pozwalające uczynić wybór świadomym. To media pozwalają na swobodne formowanie się opinii publicznej przez uruchomienie niezależnego forum debaty. Wpływają na zachowania i decyzje rządzących. Są strażnikiem chroniącym jednostki przed nadużyciem władzy, zabezpieczającym realizacje indywidualnych wolności
i interesów. W tym podejściu media przedstawiane są jako czwarta władza. W podejściu drugim opartym na koncepcji demokracji radykalnej media są polem starcia różnych interesów. Natomiast z jakie punktu widzenia nie patrzeć, podstawowym zadaniem demokratycznego systemu medialnego powinno być zatem reprezentowanie wszystkich znaczących interesów społecznych, partycypowanie w sferze publicznej i pomoc
w formowaniu polityki publicznej .
Idąc dalej w demokracji liberalnej można wyróżnić dwa funkcjonujące modele. Pierwszy, oparty o rozwiązania amerykańskie, to model rynkowy, gdzie kontrola rządu nad mediami jest relatywnie słaba. Drugi model- dualny, występuje w Europie, gdzie współistnieją dwojakiego rodzaju nadawcy: publiczni i niepubliczni. Model dualny ma w założeniu sprzyjać utrzymaniu równowagi między interesem publicznym i interesami prywatnymi, zapewniać niezależność polityczna nadawców oraz gwarantować rzeczywisty pluralizm światopoglądowy. Model ten zwraca uwagę na różnorodność i nieprzewidywalność życia społecznego w demokracji, a tym samym przyjmuje sinusoidalną pozycję grup rządzących, co wskazywałoby na pewną niezależność funkcjonalną i reglamentacyjną systemu. Tymczasem państwa, w którym systemy medialne kształtowane są na wzór modelu dualnego, charakteryzują się zróżnicowanym, lecz trwałym wpływem sił politycznych na działalność instytucji nadawczych i medialnych. Przykładem państwa, w którym widoczny jest model dualny jest właśnie Wielka Brytania .
Współczesny system medialny w Wielkiej Brytanii jest wynikiem wielu wzajemnie krzyżujących się czynników, począwszy od położenia geopolitycznego kraju, które na przestrzeni wieków kształtowało system organizacyjno-polityczny, ekonomiczny czy kulturowy państwa, poprzez retrospekcję historyczną, a stanem obecnym polityki społeczno-polityczno-ekonomicznej państwa, po stopień otwartości społeczeństwa brytyjskiego na rozwój technologiczny. Do podstawowych czynników wpływających na kształt i rozwój systemu mediów w Wielkiej Brytanii zaliczyć należy kwestie rozwiązań prawno-instytucjonalnych, to jest wykształcenie się monarchii parlamentarnej. Aczkolwiek to właśnie król dysponuje przywilejem powoływania mediów publicznych oraz instytucji medialnych, których zadaniem jest między innymi nadzorowanie rynku medialnego. Parlament natomiast posiada moc regulowania i kontrolowania sektora prywatnych mediów elektronicznych. Specyficzny duopol normodawczy wykształcił się w wyniku naturalnego biegu historii, gdzie początkowo tylko monarcha, jako jedyna władza regulowała systemem przywilejów
i podatków kształtujący się rynek prasowy. Stopniowo parlament i rząd przejmowały zwierzchnictwo nad władzą ustawodawczą, a co za tym idzie kompetencją regulowania rynkiem medialnym . Pozostawiając zamierzchłe czasy potęgi Imperium Brytyjskiego, Wielka Brytania jest dzisiaj państwem, którego integralną częścią są tak zwane kraje narodowe, czyli Anglia, Walia, Szkocja i Irlandia. Poczucie tożsamości narodowej
i kulturowej we wszystkich częściach Zjednoczonego Królestwa utrzymuje się od czasów średniowiecza i ma swoje odzwierciedlenie w dzisiejszej strukturze rynku medialnego. Zarówno w Walii, Szkocji jak i Irlandii, oprócz ogólnopaństwowych środków masowego przekazu, dominują media o charakterze narodowym, wydawane i emitowane w językach narodowych, podtrzymujące wartości kulturowe narodów. Ośrodkiem łączącym wszystkie kraje i narodowości pozostaje Anglia, która od wieków starała się dominować i narzucać swe zwyczaje i tradycje, także poza granicami Wysp Brytyjskich (kolonializm doprowadził do wzrostu gospodarczego).
Koniec wieku XIX i początek XX przyniósł polityczny podział społeczeństwa, sympatyzującego najpierw pomiędzy Partią Konserwatywną a Liberalną, a następnie Partią Konserwatywną a Partią Pracy. Choć obowiązujący kształt systemu partyjnego Wielkiej Brytanii nie odgrywa poważnej roli w zarządzaniu mediami publicznymi, tym nie mniej miał on wpływ na kształtujący się na przełomie wieków charakter rynku prasowego. Zaangażowanie polityczne właścicieli prasy przekładało się na zawartość pism. Obecnie żaden z tytułów prasowych nie pretenduje do miana gazety partyjnej, jednak łatwo spostrzec
i określić sympatie oraz preferencje polityczne wydawców, związane właśnie w tym okresie. Rozwój elektronicznych środków komunikowania stały się platformą integracyjną zróżnicowanego narodowo i kulturowo społeczeństwa brytyjskiego, a także nową płaszczyzną komunikacyjna pomiędzy władzą państwową a obywatelami. Powstałe w oparciu o tradycje
i wartości brytyjskie media elektroniczne (publiczne radio i telewizja) zostały uznane przez międzynarodową opinię publiczna za modelowe. W drodze postępującego pluralizmu rynku środków komunikowania masowego idea mediów publicznych przełożyła się na media prywatne, które przyjęły na siebie misję społecznej odpowiedzialności.
Brytyjski rynek mediów elektronicznych zapoczątkował swoja działalność wraz
z powołaniem w 1922 r. przez Brytyjską Pocztę British Broadcasting Company. 1926 r. powołano nową instytucję British Broadcasting Corporation. Dnia 1 stycznia 1927 roku
z mocą Karty Królewskiej BBC stała się niezależną instytucją publiczną .
Wielka Brytania po wojnie była krajem, który mógł się poszczycić jednym z najlepiej działających nadawców publicznych w Europie. John Reich, pierwszy dyrektor generalny BBC, oparł swoją wizję BBC na czterech założeniach, które do dziś są nazywane filarami konstruującymi działanie tego nadawcy: media publiczne powinny posiadać stabilne źródła finansowania, muszą kierować się interesem publicznym, powinny być monopolistą na scenie medialnej, muszą kierować się przede wszystkim zasadami obiektywizmu i moralnej odpowiedzialności. BBC udawało się utrzymać monopol jedynie do 1955r. Jest to ważny okres, ponieważ w tym czasie kształtowało się nowe medium, jakim była telewizja.
2 listopada 1936 r. Alexander Palace w Londynie nastąpiła uroczysta inauguracja brytyjskiej telewizji publicznej BBC. Karta Królewska zreformowana, z 1937r. powierzyła BBC prowadzenie emisji telewizyjnych. Nie była to jeszcze telewizja w pełnym tego słowa znaczeniu- program trwał zaledwie kilka godzin, a odbiorniki telewizyjne mieli jedynie nieliczni. Wybuch w 1939 r. II wojny światowej przerwał nadawanie. 7 czerwca 1946 r. telewizja BBC wznowiła emisję.
Na początku telewizja nie mogła konkurować z radiem, nie była też postrzegana jako poważne mass medium. Punktem zwrotnym okazał się rok 1953 r. Właśnie w tym roku telewizja BBC nadała bezpośrednią transmisję z koronacji królowej Elżbiety II. Od tego czasu zaczęła być ona postrzegana jako mass medium, choć nikt nie przewidywał, dzisiejszego jej zasięgu. Debaty nad monopolem BBC zaowocowały raportem Beveridge?a, jednak już znowelizowana w 1952 r. Karta Królewska oraz Biała Księga dotycząca mediów sugerowały, iż monopol telewizji BBC powinien zostać złamany. 2 lipca 1953 r. powołano do życia Stowarzyszenie na rzecz powstania Telewizji Popularnej Winston Churchill nie był zwolennikiem pomysłu utworzenia stacji komercyjnej. Nie przeszkadzał Stowarzyszeniu, ale
i nie pomagał. Mimo kontrowersji i sprzeciwów nic nie było w stanie zatrzymać już procesu powstawania nowej stacji telewizyjnej. Choć podobieństwa między stacjami telewizyjnymi były niezaprzeczalne, powstanie nowej stacji telewizyjnej ITV, zarządzanej przez ITA, silnie oddziałało na brytyjski rynek medialny: od tego momentu system telewizyjny w Wielkiej Brytanii stał się dualny.
W 1960 r. został opublikowany raport Komitetu Pilkingtona, który oceniał stan telewizji w Wielkiej Brytanii. Autorzy raportu bardzo dobrze ocenili pracę BBC, natomiast zarzucili ITV przywiązywanie zbyt dużej wagi do wskaźnika oglądalności. Pojawiły się tam oskarżenia, kierowane pod adresem ITV, dotyczące obniżenia gustów widowni i wymagań społeczeństwa wobec telewizji. ITV była jednak zmuszona do zdobywania reklamodawców
i musiała emitować takie programy, które zyskałyby jak największą widownię.
W 1964 r. doszło do kolejnej nowelizacji Karty Królewskiej, która upoważniała rady radiofonii i telewizji dla Szkocji i Walii do decydowania o zawartości programów emitowanych przez BBC w tych regionach, pozwalała także na rozszerzenie składu tych rad
z 8 do 12 członków. W tym czasie utworzono również nowy kanał- BBC 2. jego celem było tworzenie programów o bardziej ambitnym charakterze, eksperymentowanie, a także reprezentowanie interesów mniejszości. BBC 2 po raz pierwszy w Wielkiej Brytanii zaczęła eksperymentować z kolorem .
Poważniejsze zmiany zapoczątkowały dopiero prace Komitetu Peacock?a w 1986 r.,
w wyniku których przyjęto Broadcasting Act (1990). Ustawa przełamała dotychczasowy sztywny model dualny mediów w Wielkiej Brytanii. Liberalizacji przepisów sprzyjały gwałtowny rozwój i popularyzacja technik telewizyjnych, a także nasilające się procesy globalizacyjne. Lata dziewięćdziesiąte przyniosły brytyjskim mediom elektronicznym pytanie o miejsce w międzynarodowym otoczeniu gospodarczym, ale również miejsce w systemie społecznym Wielkiej Brytanii. Głównie za sprawą konserwatywnego rządu wygrała idea społecznego wyboru, pluralizacji, konkurencyjności i komercjalizacji rynku medialnego. Dotychczasowym nadawcom publicznym i prywatnym przypisano takie same funkcje społeczne, zaś nową politykę i misję medialną mieli realizować nowi uczestnicy rynku.
W kształtowaniu systemu mediów elektronicznych w Wielkiej Brytanii zauważyć można odmienność w rozwoju radia i telewizji. Jest to zapewne wynikiem wielu czynników, ale można przypuszczać, że jedną z podstawowych przyczyn było pojawienie się obydwu mediów w krótkim odstępie czasu, a tym samym, większe zainteresowanie polityków
i społeczeństwa telewizją. Radiofonie brytyjską dosyć szybko uregulowano, a misję publiczną wypełniano w kilku, nawzajem uzupełniających się programach (podczas i po II wojnie światowej). Po ustawie z 1990 r. tez w radiu nastąpiły znaczące zmiany. Pierwszą koncesję przydzielono już 1992 r. radiu ?Classic FM?, obecnie najpopularniejszej komercyjnej stacji
w Wielkiej Brytanii. W kolejnych latach działalność rozpoczęły ?Virgin 1 215? oraz ?talkSPORT?. Nadejście komercyjnego radia zainteresowało nowych odbiorców, a tym samym reklamodawców. Koniec XX wieku przyniósł radiofonii brytyjskiej rozwój systemu radia satelitarnego i kablowego oraz rozpowszechnianego drogą elektroniczną.
W przypadku telewizji obawiano się nadmiernej siły politycznej w monopolistycznej pozycji BBC. Telewizja od początku wydawała się zbyt potężnym środkiem oddziaływania, by utrzymywać monopol informacji, a co za tym- monopol wpływów politycznych
i społecznych. Bezpieczniejszym rozwiązaniem był dualizm rynku, zapewniający szeroko rozumiana równowagę . W związku z przemianami technologicznymi i przejściem
ze społeczeństwa przemysłowego w postindustrialne zmieniła się rola mediów publicznych. Zmiany tez zachodzą w telewizji, bowiem europejska polityka medialna zaczyna faworyzować nadawców komercyjnych, chcąc wzmocnić konkurencję z rynkiem amerykańskim. W myśl propozycji zawartych w Ustawie komunikacyjnej został utworzony przez parlament, na mocy Office of Communictions Act 2000, Ofcom, powołany w celu nadzorowania działań środków masowego przekazu w Wielkiej Brytanii. Ofcom skupia
w sobie zadania i obowiązki pięciu istniejących dotychczas w Wielkiej Brytanii instytucji medialnych. Bardzo ważną tendencją w sferze środków masowego przekazu jest cyfracja.
W procesie tym BBC ma pomóc rządowy program Cyfrowa Brytania. BBC w ostatnich latach największy nacisk kładzie na cyfrację oraz rozwój nowych, a także już istniejących cyfrowych kanałów naziemnych. Osiągnęła w tej działalności znacznie lepsze wyniki niż jej konkurent ITV, pomimo bowiem pomocy rządu w 2002 r., ITV Digital ogłosiła upadłość. BBC zdecydowała się na utworzenie nowych cyfrowych kanałów tematycznych. Media publiczne maja nadal odgrywać w brytyjskim systemie medialnym kluczową rolę. W operacji przejścia z systemu analogowego na cyfrowy ich pozycja ma być nawet bardziej znacząca .
Wraz z reformą systemu reglamentacyjnego jaki nastąpił w 2004 r. stopniowym zmianom poddane zostały także kodeksy etyczne. Za ujednolicenie zasad postępowania nadawców przemawiał wzrastający globalizm przemysłu medialnego. Bez znaczenia jest współczesne środowisko, w jakim funkcjonują dziennikarze. Mimo, że etyka zawodu sugeruje wolność działania, jednak praca reporterów uzależniona jest od wielu czynników ograniczających tą swobodę. W pierwszej kolejności wymieniany jest interes właściciela
i hiperkonkurencyjne otoczenie, w jakim funkcjonują media . Zwraca się również uwagę na rozwój technologii, a przede wszystkim na pojawienie się nowego elementu komunikacji międzyludzkiej, jakim jest Internet. Zarówno dla dziennikarzy, jak i odbiorców przekazów masowych Internet stwarza kilka etycznych wątpliwości jak przechodzenie oceny tego samego zjawiska przez wiele skrajnie różnych kodeksów, charakterystycznych dla poszczególnych narodów czy kultur. To co przez jednych będzie uważane za moralne
i etyczne, przez drugich może być odbierane jako wysoce nieetyczne. Działania nowej instytucji reglamentacyjnej, zmierzające do ujednolicenia kodeksów etycznych, miały, jak się wydaje, przede wszystkim ułatwić poruszanie się dziennikarzy w gąszczu stale zmieniających się przepisów oraz zasad kreowanych przez dotychczasowe instytucje. Biuro przyjęło zatem na siebie zadania z akresu etyki mediów, kontroli i badań zawartości programowej nadawców. Ofcom upoważniony został do rozstrzygania skarg wpływających na poszczególne media oraz nakładania na nich kar, w tym także pieniężnych. Instytucje wyposażono w narzędzia, jakimi dotychczas nie dysponował żaden z podmiotów reglamentacyjnych. Nowy regulator opracował własny kodeks praktyki mediów, tzw.
The Ofcom Broadcasting Code, oparty w dużej mierze na dotychczasowych za sadach
i wskazówkach zawartych w funkcjonujących obok siebie kodeksach różnych nadawców
i instytucji reglamentacyjnych. Podstawę współczesnych zasad etycznych, obejmujących wszystkich nadawców naziemnych, stanowią jednak założenia programowe pierwszego dyrektora BBC J. Reicha .
Brytyjski system medialny przechodzi obecnie fazę ścierania się dotychczasowych rozwiązań i przyzwyczajeń funkcjonowania środków masowego przekazu z ekspansywnymi propozycjami nadchodzącymi z całego świata. Zastanawiając się nad przyszłością brytyjskiego systemu medialnego, należy brać pod uwagę także czynniki pozabrytyjskie:
w pierwszej kolejności działania partnerów europejskich, dążących do całkowitego otwarcia rynku na kontynencie, a następnie światowe kierunki, opierające się przede wszystkim na komercjalizacji i uniwersalizacji komunikowania masowego. Nadchodzące lata ukażą zasadność obranego kierunku przemian w brytyjskim systemie medialnym, który z pewnością wyznaczać będą działania władz, liczących się z ogólnoświatowymi tendencjami i polityka europejskich partnerów, ale przede wszystkim mające na uwadze wewnętrzny interes państwa i społeczeństwa.
BIBLIOGRAFIA:
1. Media masowe na świecie: modele systemów medialnych i ich dynamika rozwojowa, red. B. Dobek-Ostrowska, Wyd. Uniwersytetu Wrocławskiego, Wrocław 2007.
2. B. Golka, System medialny Francji, Dom Wydawniczy Elipsa, Warszawa 2001.
3. K. Konarska, System mediów elektronicznych w Wielkiej Brytanii, Wyd. Adam Marszałek, Toruń 2007.
4. B. Dobek-Ostrowska, Miejsce i rola mediów masowych w systemach demokratycznych, [w:] Media masowe w systemach demokratycznych. Teoretyczny wymiar komunikowania politycznego, red. B. Dobek-Ostrowska, Wyd. DSWE TWP, Wrocław 2003.
5. M. Mrozowski, Media masowe- władza, rozrywka i biznes, Oficyna Wydawnicza ASPRA-JR, Warszawa 2001.
6. R. Kneble, Ethics for journalism, Routledge, London and New York 2001.
