Państwo i władza w interpretacji Machiavelliego
Odkąd ludzie zajmują się badaniem zjawisk z dziedziny polityki i w swoich dociekaniach usiłują zrozumieć mechanizmy działania politycznych związków społeczności ludzkiej, państwo stanowi nieodłączny składnik łączący w jedność te związki. W związku z tym od razu nasuwa się stwierdzenie, iż przeznaczeniem państwa jest urzeczywistniać pewne założenia wspólne wszystkim istotom ludzkim, które wchodzą w jego skład. Państwo jest więc przede wszystkim wspólnotą obywateli.
Władzę rozumiemy często w aspekcie szerszym, jako część składową organizacji państwa, jednak nie wolno nam zapominać, że to także nieodzowny element stosunków międzyludzkich. Badacze jednak więcej miejsca poświęcają władzy państwowej, czyli stosunku rządzących do zwykłych obywateli, być może wierząc, że wciąż są w stanie wypracować system władzy doskonałej. Tymczasem po latach doświadczeń z rozmaitymi ustrojami i koncepcjami organizacji państwa, z których każdy po kolei okazywał się mniej lub bardziej niesprawiedliwy i utopijny, ludzkość zdaje się być pozbawiona złudzeń.
Analizując związki między państwem a władzą dojdziemy do pojęcia moralności, które nie jest meritum sprawy, ale jest pojęciem wiążącym się nieodzownie ze stosunkiem władcy do poddanych. Pojęciem moralności chciałbym zająć się w dalszej części mojej pracy.
Rozważanie nad kwestią „ państwo i władza” chciałabym rozpocząć od sprecyzowania tego, co rozumiemy przez określenie „państwo” w mowie potocznej i co ważniejsze jak wyglądało pojęcie państwa w ujęciu historycznym. W dzisiejszym prawno- międzynarodowym ujęciu „państwo to organizacja społeczeństwa zamieszkującego dane terytorium i posiadająca suwerenność wobec jego politycznych, ekonomicznych i społecznych stosunków. Podstawą tworu jakim jest państwo jest prawo”. Widać, że państwo jest tutaj pojęciem czysto prawniczym, ma być obudowane prawem i stanowić prawo. Dzisiejsze pojęcie państwa nie mówi natomiast o samym państwie, nie mówi po co i dlaczego istnieje i nie mówi o jego historyczności. Definicja nie mówi czym jest suwerenność i jak się wyraża w konkretnym porządku.
Kiedy myślimy o państwie odnosimy naszą myśl do jakiś stałych związków politycznych, które istniały w dziejach. Kiedy myślimy o państwie przychodzi nam na myśl państwo Inków, Karolingów, państwo Sparty lub Rzymu. Jednak takie wyobrażenie państwa nie ma żadnej wartości poznawczej i traci określoność. To właśnie skłania do używania pojęcia państwa w stosunku do danego okresu historycznego. Analiza określonej epoki historycznej ukaże nam, pełna treść państwa.
Drugą definicją wartą sprecyzowania jest „władza”. ”Władza w swoim czystym, pierwotnym znaczeniu oznacza stosunek społeczny między dwiema jednostkami, bądź też między jednostką i grupą lub między grupami, polegający na tym, że jedna ze stron może w sposób trwały i uprawniony zmuszać stronę drugą do określonego postępowania oraz posiada środki zapewniające kontrolę tego postępowania”. W ten sposób pojęcie to interpretowane jest przez encyklopedie. Jednak aby zbadać pojęcie władzy znów należy odnieść się do danej epoki historycznej aby móc dobrze zrozumieć motywy jej działania.
Obszarem do którego chciałbym odnieść pojęcia „ państwa i władzy” są renesansowe Włochy. Wśród historyków jest rzeczą bezsprzeczną, że pojęcie państwa występujące w większości słowników politycznych w Europie ma swoje źródło w języku włoskim – „ lo stato”. Włoskie słowa „lo stato” oznaczają stan lub położenie i są odnoszone do stosunków w jakim pozostawały do siebie miasta włoskie – rozdrobnione i bardzo zróżnicowane ustrojowo - w XV wieku. Nie sposób mówić o państwach włoskich w epoce renesansu bez nakreślenia tła społeczno-ekonomicznego a także zmian w sferze ideologii jakie dokonały się w odrodzenia.
We Włoszech już w XIV w. Powstają pierwsze manufaktury, które są oznakami przechodzenia od produkcji feudalnej do produkcji kapitalistycznej. We Włoszech wcześniej niż w innych krajach Europy dokonuje się rozwój miast. Pojawił się na wysoką skalę handel, lichwa, kupcy i bankierzy. Rozwój wczesnego kapitalizmu we Włoszech dokonał się dzięki rozwojowi sił wytwórczych, które były w konflikcie ze starym ładem feudalnym. Rozwój sił wytwórczych uwydatnia się w rozwoju techniki i rzemiosła jakie miało miejsce w tej epoce. Udoskonalono warsztat tkacki, wynaleziono koło wodne, powstały zmiany w hutnictwie. Kolejny sukcesy kapitalizmu są związane z odkryciami geograficznymi XV w.
W wyniku ogromnych zmian w sferze społeczno-ekonomicznej oraz w technice dokonał się także przełom w życiu umysłowym europejczyków. Renesans był zasadniczym zwrotem w myśleniu. Rozpoczęły się zmiany w stosunkach między jednostką a społeczeństwem. Człowieka zaczęto inaczej spostrzegać, był inna istotą. Wcześniej z punktu widzenia średniowiecznego ascety do człowieka i do wszystkiego co było z nim związane odnoszono się z pogardą. Zupełnie inaczej było w odrodzeniu. Człowiek jest obiektem afirmacji, zwrócono uwagę na umysł ludzki, który jest szczególnie wielbiony. Potęgą człowieka tkwi w jego umyśle w jego „subtelności”. Zadaniem umysłu jest poznanie ale nie poznanie tak jak u Platona – poznanie samych idei – ale poznanie świata otaczającego. W epoce feudalizmu religia była ideologią panującą i wiodła prym w życiu zarówno prywatnym jak i politycznym. W epoce renesansu ten prym został złamany. Następuje zwrot od teocentryzmu do antropocentryzmu. Jednak myśliciele nie dążą do ateizmu lecz próbują konfrontować rzeczywistość z Bogiem. Ważna jest religijność, ale ważne są także cele w sferze doczesnej.
Wszystkie te zmiany doprowadziły także do powstania licznej grupy inteligencji. W średniowieczu uczeni i myśliciele należeli głównie do stanu duchowego w odrodzeniu natomiast pojawiły się liczne grupy dość wolnych myślicieli nie związanych z kościołem. W renesansie rodzi się nowy prąd kulturalny – humanizm. Jednak tematem tej pracy nie są przewodnie idee renesansu o których można by pisać wiele.
W odrodzeniu pojawiło się wielu wspaniałych myślicieli, którzy stworzyli nowe poglądy na istotę człowieka i społeczeństwa. Wśród nich był jeden z pierwszych florenckich socjologów Niccolo Machiavelli. Zrewolucjonizował on pojęcie władzy i państwa. Niektórzy uważają Machiavelliego za odkrywcę na miarę Krzysztofa Kolumba, który odsłania niczym nowe lądy, nowe spojrzenie na historię i politykę.
Warto przedstawić pokrótce burzliwe życie Machiavellego, które miało niemały wpływ na jego późniejsze poglądy polityczne.
Niccolo Machiavelli urodził się 3 maja 1469 i był drugim synem prawnika Bernarda i Bartolomei Nelli. Ród Machiavellich był zubożały, lecz pochodzenia szlacheckiego. Rodzina Machiavellich od wieków aktywnie uczestniczyła w życiu politycznych Florencji. Niccolo od młodych lat miał styczność z dziełami takich wybitnych autorów starożytnych jak: Tytusa Liwiusza, Cycerona, Pliniusza, gdyż jego ojciec posiadał wspaniałą bibliotekę. Miało to niemały wpływ na ukierunkowanie jego zainteresowań. Na jego rozwój intelektualny wpływał nie tylko dom i nauczyciele, ale też i burzliwe wydarzenia we Florencji. Była ona ośrodkiem walki o prestiż i władze; Niccolo był świadkiem spisku Pazzich (1478), popieranych przez papieża Sykstusa IV przeciwko Medyceuszom. Później historie tego spisku i jego skutków opisał w swej „Historii Florencji”.
Biorąc za przykład Girolamo Savonarole, Machiavelli wysnuł wniosek, że nierozsądne jest budowanie czegoś w niezgodzie z istniejącą sytuacją, nie należy dostosowywać, przekształcać istniejącej rzeczywistości do swoich wyobrażeń, wręcz przeciwnie - istniejące czasy mają być punktem wyjścia dla wszelkiej działalności politycznej.
Po raz pierwszy na arenę polityczną wkracza w 1498 roku obejmując stanowisko kierownika drugiej kancelarii Signorii, która prowadziła sprawy Rady Dziesięciu, odpowiedzialnej za sprawy wewnętrzne i sprawy wojenne. To tutaj młody Niccolo otrzymuje pierwsze szlify z działalności politycznej. Był bardzo pracowity i sumienny. Pracował od rana do wieczora, pisał tysiące notatek, dokumentów, wyciągów. Był powszechnie lubiany, koleżeński, lojalny, dowcipny.
W latach 1500 - 1501 Machiavelli odbył swoja pierwszą dyplomatyczna podróż, udając się do Paryża. Miał tam przekonać Ludwika XII do udzielenia Florencji pomocy w walce z Pizą. Na niekorzyść tej misji przemawiał fakt, że Florencja nie mogła dać nic w zamian, kasa była pusta. W ciągu ponad półrocznego pobytu Niccolo poznał wszystkie intrygi i ambicje poszczególnych dygnitarzy francuskich. Tam też zrozumiał, że przewagę posiada ten, kto posiada albo silę zbrojną albo pieniądze. Tam opanował do perfekcji sztukę zdobywania wiadomości politycznych za pomocą osobistych kontaktów, nauczył się je analizować i uogólniać. Były to ogromnie ważne spostrzeżenia, które formowały poglądowość i charakter późniejszego polityka.
Podczas kolejnej swojej podróży dyplomatycznej Machiavelli zetknął się z osobą, która wywarła wielkie wrażenie na całym jego późniejszym życiu. Był nim Cesare Borgia, ówczesny książę Walencji, syn papieża Aleksandra IV. Machiavelli miał do spełnienia kolejna misję, którą tym razem była obrona florenckich kupców, zapewnienie im bezpiecznego i wolnego handlu. Borgia wywarł na Machiavellim niespotykane wrażenie, zachwycił go swoim zdecydowaniem, zdolnością logicznego myślenia. Florencki polityk zdawał sobie jednocześnie sprawę z amoralności tego władcy. Jednak amoralność nie odstraszyła w żaden sposób Machiavellego od księcia Velentino. Swoje uwielbienie do Cezara Borgii możemy wielokrotnie spotkać w „Księciu”: „nie umiałbym nawet dać nowemu księciu lepszych wskazówek jak te, których dostarcza przykład czynów księcia Valentino.”
Machiavelli Dużo czasu poświęca organizacji wojska, które uważa za najpewniejszego gwaranta niepodległości i pokoju. Machiavelli wiele miejsca poświęcił w „księciu” sprawą wojskowym. Jak sam pisze wojsko i prawo uważa za podwaliny dobrego państwa: „Powiedzieliśmy powyżej, jak konieczną dla księcia jest rzeczą założyć dobre podwaliny, bez których niechybnie upadnie. Najważniejszą podstawą wszystkich państw tak nowych, jak starych i mieszanych są dobre prawa i dobre wojsko, a ponieważ nie mogą być dobre prawa tam, gdzie nie ma dobrego wojska, a gdzie jest dobre wojsko, tam są z pewnością dobre prawa, przeto, nie będę o prawach, lecz o wojsku rozprawiał.” Rozważania nad sprawami wojskowymi doprowadzają Machiavelliego do napisania traktatu „O sztuce wojennej” w 1512r.
Machiavelli brał bezpośredni udział w działaniach wojennych w 1509 roku Pizą i osobiście po 15 letniej wojnie przygotował akt kapitulacji Pizy. Otrzymał za to nieoficjalną pochwałę od Sodoriniego.
Z każdej podróży wynosił przyjaźń z nową, ważną osobistością ze sceny politycznej ówczesnej Europy oraz spostrzeżenia, które później znajdowaliśmy w jego pracach.. Wskutek narastającego konfliktu między Rzymem a Francją Machiavelli starał się rozstrzygnąć jeden z najgłębszych problemów politycznych: czy lepiej będzie dla Florencji, gdyby doszło do zbrojnego konfliktu, czy też powinno się utrzymać pokój? Z jednej strony istnieją pewne korzyści, wynikające ze skłócenia tych dwóch państw, z drugiej zaś obawiał się że Florencja w trakcie działań wojennych nie będzie miała ani wpływu na wydarzenia, ani możliwości realizacji własnej polityki. Najlepszym rozwiązaniem miało być, jego zdaniem, pokojowe rozwiązanie konfliktu. Jeśli misja pokojowa powiedzie się, Florencja uniknie niebezpieczeństwa wojny, jeśli nie to Francja dostanie kilka dobrych pretekstów do walki z papiestwem.
Machiavelli uważał, że słabe państwo musi mieć wybór, nie może poddawać się woli jednej ze stron. Wiedział, że w starciu pomiędzy dwoma silnymi państwami, to trzecie słabe może zostać unicestwione. Wywody te nie spotkały się z aprobatą mieszkańców Florencji i niestety sprawdziły się. Zwycięstwo francuskie w roku 1511/12 doprowadziło do utworzenia koalicji przeciwko Ludwikowi XII, co z kolei okazało się bezpośrednim zagrożeniem dla Florencji, papież bowiem był zdecydowany obalić rządy republiki. W sierpniu 1512 roku Piotr Soderini został zmuszony do ucieczki, następuje powrót Medyceuszy we Florencji, a w listopadzie 1512 roku Machiavelli zostaje odwołany ze stanowiska sekretarza II Kancelarii.
Rok 1513 to ciężki okres dla Niccolo Machiavelliego i okres rozczarowania polityką. W lutym zostaje aresztowane pod zarzutem spisku przeciwko Medyceuszom. W tym czasie nie okazał mu pomocy nikt z przyjaciół, nikt nie pomógł dowieść jego niewinności. Potwierdziły to dopiero zeznania prawdziwych spiskowców i Niccolo został uniewinniony. Po tym okresie nastąpiły lata bezczynności politycznej a sam Machiavelli zajął się pisaniem traktatów politycznych: ”Książę” i „Rozmyślania nad pierwszym dziesięcioma księgami Tytusa Liwiusza”.
Życie z dala od polityki i od spraw związanych ze swoją ojczyzną miało wielki wpływ na Machiavelliego. Miało by to wpływ na każdego, kto by był tak mocno zaangażowany w życie polityczne jak Machiavelli. Polityka była dla niego „drugą naturą” nie potrafił rozstać się z czymś z czym związał całe swoje życie.
W roku 1514 Machiavelli zbliża się do myślicieli i artystów zgrupowanych wokół Cosimo Rucellai, właściciela słynnych ogrodów Orti-Orticelari. Grupa ta zajmowała się kulturą starożytną i sympatyzowała z zwolennikami republiki. Dzięki tej grupie w roku 1520 papież zleca Machiavelliemu napisanie „Historii Florencji”.
Do życia politycznego Machiavelli wraca dopiero w roku 1526. został wówczas sekretarzem Rady nadzoru nad murami Florencji. Jego zadaniem jest fortyfikacja murów miasta przed zbliżającą się wojną z cesarzem Karolem V. Jednak nieudolność ligi papieskiej spowodowała klęskę a Rzym został spustoszony.
Wybucha powstanie przeciwko rządom Medyceuszy i ponownie powstaje republika. Jak po każdym przewrocie tak i teraz zostają ustanowione nowe rządy a osoby odpowiedzialne za urzędy zostają zwolnione. Pomimo tego, że Niccolo Machiavelli nie jest uznawany ze jednego ze zdrajców nikt z nowej władzy nie widzi dla niego miejsca.
Dramat patrioty powtarza się. Tak jak w roku 1513 nowa władza nie ma zaufania do niego jako do człowieka współpracującego z Medyceuszami.
W swoim ostatnim roku życia przekonał się ile racji było w jego słowach, sformułowanych w „ Księciu”, że „tłum pójdzie zawsze za pozorami”. W 1527 roku Machiavelli odtrącony nawet przez najbliższych współpracowników umiera 22 czerwca.
Zarówno perypetie życiowe Niccolo Machiavelliego jak i epoka w której żył miały ogromny wpływ na pojmowanie państwa, władzy i ogólnie polityki.
Machiavelli oparł swoje poglądy na temat stosunków społecznych i ustrojów politycznych na wnikliwej analizie ówczesnego społeczeństwa a istniejące czasy mają być punktem wyjścia dla wszelkiej działalności politycznej. Dodatkowo obserwacja rzeczywistości wsparta została gruntownymi studiami nad historią. Wydobyte na tej podstawie wnioski służą Machiavelliemu tylko i wyłącznie do celów praktycznych, mają przyczynić się do wyłonienia najlepszego ustroju politycznego.
Problem państwa, jego form ustrojowych a także zagadnienie zdobycia i utrzymania władzy zajmują w poglądach Niccolo Machiavelliego centralne miejsce.
Na pytanie jak powstało państwo, odpowiada, iż powstało ono z wyniku braku bezpieczeństwa w życiu samotnym. Początkowo, kiedy na świeci było jeszcze mało ludzi i żyli oni na podobieństwo zwierząt, życie wyglądało jak ciągła walka. Wraz ze wzrostem liczby ludności i ich świadomości powstała myśl o zrzeczeniu się władzy na rzecz silnej jednostki, która zaprowadzi spokój.
Ludzie ustanowili także prawa i nakazy, których łamanie równało się z wystąpieniem przeciwko władzy. Ugruntowanie praw doprowadziło do poczucia sprawiedliwości i bezpieczeństwa. Tak więc Machiavelli traktuje państwo jako twór ludzki powstały w wyniku rozwoju i postępu.
Filozoficzną podstawą myśli Machiavelliego nad rozwojem i postępem życia ludzkiego jest przekonanie, że cały wszechświat i ludzkość są w stanie ciągłego ruchu. Człowiek i świat są jednak ciągle tacy sami. Ruch nie wprowadza nic nowego w samą istotę człowieka, człowiek jest w swojej naturze ciągle taki sam – czyli zły. Nie powstają także zupełnie nowe ustroje społeczne. Powstają jedynie nowe okoliczności, nowe sytuacje. Niczego dlatego nie można przewidzieć w życiu z absolutną pewnością a jedynie studia nad historią i doświadczeniem mogą pomóc człowiekowi w wybraniu odpowiedniej drogi.
Nie mogą istnieć raz na zawsze ustalone reguły polityczne a tylko doświadczenie i praktyka mogą potwierdzić ich prawdziwość i skuteczność. Zmieniające się warunki i okoliczności sprawiają, że nikt nie jest w stanie zorganizować trwałego i absolutnego państwa.
Zagadnienie formy państwa Machiavelli porusza już w pierwszym zdaniu „Księcia”: „ Wszelkie państwa, wszelkie rządy, które mają lub miały władzę nad ludźmi, bywają republikami albo księstwami”. Machiavelli dzieli wszelkie formy państwa na jednowładcze lub republiki. W „Rozważaniach” wyróżnia formy czyste i zepsute. Do form czystych zalicza: monarchiczne, demokratyczne i arystokratyczne naturalnie przeciwstawiając im formy zepsute: tyrania, oligarchia i anarchia. Przedstawia także Machiavelli proces przekształcania się tych form ustrojowych.
Kiedy w ustroju monarchicznym władza króla stała się dziedziczna zapomniał on szybko o zasadach rządzenia a zadaniem otoczenia króla stało się bogacenie. Król i rodzina królewska zaczęła uciskać lud tak, że król stał się tyranem. Przeciwko tyrani wystąpili najsilniejsi organizując przewrót za pomocą ludu. Nowa władza składająca się z najbogatszych zaprowadziła ład w państwie dbając o prawa. Nastąpił ustrój arystokratyczny. Jednak i ten nie utrzymał się długo, ponieważ synowie rządzących nie posiadający wiedzy o historii i przewrotności losu nie brali pod uwagę praw i równości w społeczeństwie doprowadzili do przekształcenie się arystokracji w oligarchię. Przeprowadzono kolejny przewrót i obalono rządy oligarchiczne utrzymując władzę we własnych rękach w obawie przed kolejnymi rządcami. Wraz ze śmiercią pokolenia wprowadzającego nowy ustrój zapomniano o cnotach obywatelskich i nauce historii a państwo było bliskie anarchii. Kolejne przemiany państwa doprowadzą do osłabienia politycznego a państwo stanie się łupem silniejszego.
Ten wydawało by się banalny opis pokazuję ewolucję i ciągłą zmianę ustroju państwowego. Ruch i ciągła ewolucja są potwierdzeniem przekonań Machiavelliego dotyczących ciągłej zmiany.
Machiavelli stwierdza, że żadna z wymienionych form państwa nie jest dobra. Trzy pierwsze formy nie mogą istnieć cały czas a trzy kolejne są nie do przyjęcia z samej swojej natury.
Biorąc pod uwagę te prawdy ustawodawcy starali się omijać formy ustrojowe w czystej postaci opowiadając się za ustrojem mieszanym. Wybór najlepszych urzędów z form monarchicznych, demokratycznych i arystokratycznych jest najlepszym rozwiązaniem. Machiavelli dla przykład przedstawia sytuację Sparty i rządy Likurga, który postępując tą drogą dał Sparcie ponad 800 letni okres rozwoju i sławy.
Można postawić pytanie czy Machiavelli optuje za republiką czy raczej za monarchią ? Jednak nie jest łatwą sprawą udzielenie odpowiedzi na to pytanie. Nie można jednym zdaniem odpowiedzieć za czym opowiada się Machiavelli. Przedstawia zarówno wady jak i zalety poszczególnych ustrojów a jego przekonania są zależne od sytuacji w danej chwili. Można zauważyć, że w „Rozważaniach” dominują tendencje republikańskie a w „Księciu” zbliża się bardziej do stanowiska monarchicznego.
Kiedy przedstawia republikę ma na myśli ustrój panujący w jego rodzinnym mieście – Florencji. Jednak nietrwałość republiki florenckiej, której służył jak dyplomata, skłania go do uznania wyższości silnej jednostki, a wzorem władcy nowego typu staje się dlań Cesare Borgia.
Można przedstawić wady i zalety zarówno republiki jak i monarchii, jednak z naszego punktu widzenia najistotniejsze jest nie tyle, jaki ustrój Machiavelli uważał za najlepszy, a raczej jakie rozwiązania instytucjonalne i zasady praktyki politycznej zapewniają stabilność wspólnoty politycznej jaką jest państwo. Należy sobie zadać pytanie jakie siły społeczne powinny tymi instytucjami kierować ? A także kto powinien zagwarantować bezpieczeństwo i równowagę państwa ?
W każdym państwie znajduje się lud i możni należy wybrać komu powierzyć obronę wolności. Machiavelli uważa, że wolność należy składać zawsze w ręce tego, który przejawia mniej chęci do naruszenia owej wolności. Szlachta ma więcej zdolności do bogacenia się i posiadania urzędów lud natomiast dąży do niepodporządkowania się nikomu. ”Lud nie chce poddać się władzy i uciskowi możnych a możni pragną rządzić ludem i uciskać go”.
Należy powierzyć wolność ludowi, ponieważ nie będzie dążył do odebrania sobie samemu władzy a będzie starał się o uniemożliwienie dokonania zamachu stanu.
Sam naród od, którego zależna jest stabilizacja państwa, bez przywódcy nie jest w stanie niczego pozytywnego w państwie dokonać. Machiavelli z całą siła podkreśla znaczenie wybitnych jednostek wodzów, bohaterów dla losów państwa. W osobie wybitnej jednostki, która przejmie władzę, krzyżują się zagadnienia państwa i władzy. Od charakteru, postawy władcy będzie zależało jak będzie wyglądała relacja między rządzącym a rządzonymi.
