FORMA (łac.), współcześnie, w znaczeniu ogólnym- wyraz wewnętrznej struktury rzeczy, całościowy układ części przedmiotu. Filozoficzne pojęcie formy wprowadzili presokratycy, którzy utożsamiali formę z widomym (postrzeganym) kształtem, figurą lub postacią rzeczy. To pojęcie formy znalazło swoisty wyraz w teorii idei- wzorców (form) u Platona. Arystoteles pojmował formę jako składnik, aspekt bytu, czynnik aktywny, kształtujący z materii rzecz danego rodzaju. Wątki obydwu tych koncepcji, platońskiej i arystotelesowskiej, były podejmowane w wielu późniejszych interpretacjach pojęcia forma (gł. stoików, tomizmu). Szczególnego znaczenia nabrało pojęcie formy u I. Kanta („aprioryczne formy oglądu” dane umysłowi) i E. Cassirera (teoria form symbolicznych; symbolizm). W estetyce przez formę rozumie się zwykle układ elementów dzieła artystycznego lub przedmiotu naturalnego, wygląd danego przedmiotu lub też określony układ elementów zmysłowo danych.
MATERIA (łac. materia) to byt rozciągły w przestrzeni i w czasie, co nie oznacza jednak, że położenie obiektów materialnych może być jednoznacznie określone. Jedno z podstawowych pojęć, od zarania filozofii rozpatrywane i rozumiane w różny sposób. Nazwa „materia” została wprowadzona do filozofii wraz z innymi terminami łacińskimi dopiero w okresie hellenistycznym (III - I wiek przed n.e.).
SUBSTANCJA (łac.) w filozofii oznacza niezbędny element, bez którego nie może istnieć materia. Substancja znana w filozofii nie jest tożsama z materią w fizyce, czy substancją chemiczną- naukowcy nie widzą racjonalnych podstaw wyodrębniania z materii czegoś niezbędnego do jej istnienia (cokolwiek by to nie miało znaczyć). W ten sposób przesuwamy bowiem wszystkie problemy w świat niemożliwy do zbadania (nikt nigdy substancji nie badał, w przeciwieństwie do materii), nie uzyskując w zamian żadnej odpowiedzi. Pojęcie substancji nie roztrzyga nawet pytania dla którego było stworzone- bez czego nie może istnieć materia- gdyż wciąż nie wiemy bez czego nie może istnieć substancja. Co więcej, zgodnie z prawem zachowania materii materia (lub równoważna jej energia) zawsze istnieje i w żaden sposób nie da się jej zniszczyć. Niektórzy filozofowie przeczuwali jednak istnienie podobnych bytów jak substancja i wprowadzili je do swoich ontologii.
ISTOTA (łac.), esencja- w metafizyce realistycznej (realizm) jest to wewnętrzna przyczyna tożsamości bytu jednostkowego. Według Arystotelesa istota jako powód tego, czym byt jest, jest skutkiem zjednoczenia formy i materii, a także jako substancja jest podmiotem cech przypadłościowych (akcydens) oraz źródłem działań (natura).
POTENCJA (łac.) możność- filozoficzny termin wprowadzony przez Arystotelesa, oznaczający w bycie to, co jest nieokreślone i podlega określeniu ze strony aktu (tego, co w bycie jest faktyczne i zrealizowane). W esencjalizmie arystotelesowskim potencja w każdym przypadku utożsamiała się z materią, a akt z formą.
ENTELECHIA (gr.)- termin wprowadzony prawdopodobnie przez Arystotelesa, w którego metafizyce oznacza formę wewnątrz bytu, która jako akt kształtuje celowo materię, będącą możnością (potencją). W człowieku entelechia jest tożsama z duszą ożywiającą ciało. Koncepcję entelechii przejęli i rozmaicie rozwijali filozofowie średniowiecza (m.in. św. Tomasz z Akwinu, św. Bonawentura). Termin ‘entelchia’ występuje również we współczesnych teoriach biologicznych (witalizm).
LOGIKA (gr. oraz łac.) to dział filozofii i jednocześnie matematyki zajmujący się analizą elementarnych zasad poprawnego rozumowania. Logika (zarówno matematyczna, jak i filozoficzna) nie analizuje zawartości merytorycznej badanych zdań, lecz tylko bada czy są one poprawnie skonstruowane z czysto formalnego punktu widzenia. Logika filozoficzna analizuje wszelkie wypowiedzi pod kątem ich struktury, starając się je klasyfikować oraz znajdować ogólne zasady prawidłowych między nimi relacji. Celem logiki filozoficznej jest z jednej strony analizowanie i wyszukiwanie oczywistych błędów we wszelkich wypowiedziach, a z drugiej określanie zasad poprawnego formułowania tychże. Podstawowe zasady logiki filozoficznej sformułował Arystoteles. Następnie rozwijali ją między innymi Kartezjusz i Immanuel Kant.
SYLOGIZM (gr.)- w logice tradycyjnej schemat wnioskowania pośredniego (w postaci implikacji), złożonego z 2 przesłanek i wynikającej z nich konkluzji, w którym:
1) następnik jest zdaniem łączącym w całość 2 elementy, z których każdy występuje w jednej z przesłanek;
2) poprzednik jest koniunkcją 2 zdań (przesłanek) mających jeden termin wspólny nie występujący w następniku;
Termin, który jest zawarty w obu przesłankach, zwany jest jest terminem średnim. Termin będący podmiotem następnika (wniosku) nazywa się terminem mniejszym, orzecznik w następniku to termin większy. Schematy wnioskowania sylogistycznego powstające w drodze przekształcenia zdań są nazywane trybami sylogistycznymi. Tradycyjnie rozróżnia się sylogizm: hipotetyczny, hipotetyczno-kategoryczny i kategoryczny.
DEDUKCJA (łac.) to rodzaj rozumowania logicznego polegającego na tworzeniu ciągu sylogizmów, mającego na celu dojście do określonego wniosku na podstawie założonego wcześniej zbioru przesłanek. Rozumowanie dedukcyjne w odróżnieniu od rozumowania indukcyjnego (następne) jest w całości zawarte wewnątrz swoich założeń, to znaczy nie wymaga tworzenia nowych twierdzeń czy pojęć, lecz jest tylko prostym wyciąganiem wniosków ze skończonego zbioru faktów. Jeśli jest przeprowadzone poprawnie, zaś zbiór przesłanek nie zawiera zdań fałszywych, to wnioski wyciągnięte w wyniku rozumowania dedukcyjnego są nieodparcie prawdziwe i nie można ich zasadnie zakwestionować.
INDUKCJA (łac.), wnioskowanie indukcyjne- rozumowanie polegające na wyprowadzaniu wniosków ogólnych z przesłanek będących ich poszczególnymi przypadkami. W szerszym znaczeniu- metoda indukcji polegająca na dokonywaniu obserwacji i eksperymentów, wyprowadzaniu na tej podstawie uogólnień oraz formułowaniu hipotez i ich weryfikacji. Tzw. zasada indukcji jest regułą pozwalającą na przejście od przypadków zaobserwowanych do twierdzeń ogólnych obejmujących także przypadki nie zaobserwowane. Prawomocność zasady indukcji jest kwestionowana przez niektórych logików i metodologów.
EUDAJMONIA (gr.)- w starożytnej etyce greckiej powszechny cel ludzkich dążeń- szczęście polegające na posiadaniu najwyższej miary rozmaicie pojmowanych dóbr. Centralne pojęcie eudajmonistycznych [eudajmonizm (gr.)- pogląd etyczny, wg którego szczęście jest najwyższym dobrem i ostatecznym celem człowieka] systemów etycznych.
KATHARSIS (gr.)- w estetyce antycznej kategoria określająca celowe działanie sztuki na widzów lub słuchaczy. Pojęcie, utrwalone w teorii sztuki przez Arystotelesa ( Poetyka, rozdz. VI), określało estetyczno-emocjonalną funkcję tragedii, która miała wzbudzać u widza intensywne doznania litości i trwogi, pozwalające mu wyzwolić się od nich i osiągnąć wewnętrzny spokój. W dziejach estetyki katharsis była rozumiana różnie: jako oczyszczenie moralne, hedonistyczne zadowolenie, efekt o charakterze terapeutycznym, przeżycie czysto estetyczne.
