I.
PLATON, ARYSTOTELES, KARTEZJUSZ, KANT, HEGEL.
II.
1. Ogólna charakterystyka filozofii (pochodzenie nazwy, pytanie jako punkt wyjścia, przedmiot, metoda, cel).
2. Filozofia a mitologia.
3. Podział filozofii.
4. Charakterystyka ontologicznego, mentalistycznego, lingwistycznego paradygmatu filozofowania.
5. Rozumienie zasady u pierwszych filozofów (TALES, ANAKSYMANDER, ANAKSYMENES).
6. HERAKLITA teoria powszechnej zmienności.
7. PARMENIDESA teoria bytu.
8. Pluralizm: EMEDOKLESA, ANAKSAGORASA, DEMOKRYTA.
9. Relatywizm sofistów (sensualizm, utylitaryzm, konwencjonalizm, relatywizm sytuacyjny).
10. Intelektualizm etyczny SOKRATESA (dwie zasady: cnota jest wiedzą, nikt nie czyni zła dobrowolnie).
11. Teoria idei PLATONA (znaczenie słowa idea, metafizyczne cechy idei, koncepcja Demiurga, idea a rzeczy zmysłowe).
12. Struktura poznania według PLATONA (teoria anamnezy- przypomnienia, stopnie poznania).
13. Hylemorfizm ARYSTOTELESA (teoria substancji, teoria złożeń bytowych: materia- forma, akt- potencja).
14. Struktura poznania według ARYSTOTELESA (podział nauk, władz zmysłowych i umysłowych, teoria rozumu biernego i czynnego, koncepcja nauki).
15. Charakterystyka myśli etycznej w starożytności (intelekt etyczny SOKRATESA, racjonalizm etyczny PLATONA i ARYSTOTELESA, hedonizm EPIKURA).
16. Teocentryzm ŚW. AUGUSTYNA (koncepcja boga, teoria poznania, etyka).
17. Istota i istnienie według ŚW. TOMASZA (Bóg a świat, dowody na istnienie Boga).
18. KARTEZJUSZ (charakterystyka metody, koncepcja prawdy).
19. Konstrukcja procesu tworzącego wiedzę u KARTEZJUSZA (fazy wątpienia, granica wątpienia, dowód na istnienie Boga, Bóg a świat).
20. Empiryzm obiektywny LOCKE’A (pojęcie idea- znaczenie, pochodzenie i podział idei).
21. Immaterializm BERKELEYA (zasada, że istnieć to być postrzeganym, koncepcja Boga).
22. Agnostycyzm HUME’A (agnostycyzm a empiryzm).
23. Monadologia LEIBNITZA (prawdy rozumowe, bóg a świat, koncepcja monady).
24. KANT- przewrót kopernikański (dwa pnie poznania: intelekt, zmysłowość; intelekt a rozum; problem metafizyki).
25. Etyka KANTA (etyka KANTA a etyka starożytna, obowiązek a szczęście, imperatywy kategoryczne a imperatywy hipotetyczne).
26. Idealizm HEGLA (filozofia przyrody i ducha).
27. Fenomenologia HUSSERLA (teoria redukcji, koncepcja poznania istotnościowego).
28. Filozofia neopozytywistów (empiryzm logiczny, podział prawd, krytyka metafizyki).
29. Egzystencjalizm (pojęcie egzystencji, egzystencja a wolność, wolność a odpowiedzialność, odpowiedzialność a autentyczność).
WYKŁAD 1
Pitagoras (580-500 p.n.e.) – twórca terminu „filozofia” (przesłanka niepewna historycznie)
Arystoteles dokonał podziału na bios theoretycos (życie teoretyczne) i bios practicos (życie praktyczne)
Filozofia- termin ukuty przez religię „całkowita mądrość przynależna Bogu”, człowiek jedynie dąży do mądrości
Wg greckiej myśli filozofowanie ujawnia ograniczoność, skończoność filozofa, czyli
„podmiotem filozofowania może być tylko skończona istota rozumna, jaką jest jedynie człowiek”, dlatego też Platon wysnuwa wniosek, że filozofia nie jest posiadaniem wiedzy, ale ustawicznym dążeniem do niej.
PLATON Uczta:
„żaden z bogów nie filozofuje, bo mądrość posiada i nie pragnie mądrości”
„człowiek głupi również nie filozofuje, bo człowiek głupi nie odczuwa braków, więc nie będzie pragnął tego, na czym mu, jego zdaniem, nie zbywa, dlatego filozof, będąc miłośnikiem mądrości, znajduje się pomiędzy mądrością a głupotą”
KANT:
CO MOGĘ WIEDZIEĆ?
CO POWINIENEM CZYNIĆ?
CZEGO MOGĘ SIĘ SPODZIEWAĆ?
CZYM JEST CZŁOWIEK?
Pierwsze trzy pytania sprowadzają się do czwartego, więc wszystkie pytania filozoficzne pytają o skończoność człowieka, bo:
*Bóg nie pyta „co mogę wiedzieć?”, bo jest wszystkim, czym może być, więc nie dokonuje rozróżnienia, co może a czym jest.
*„co powinienem wiedzieć?” zakłada, że czegoś się jeszcze nie spełniło; istota tak pytająca balansuje pomiędzy jakimś TAK a jakimś NIE; istota tak pytająca jest zaniepokojona tym, czego nie powinna. Taki może być tylko człowiek, bo Bóg nie pyta, co powinien, gdyż w Bogu nie ma podziału na to, co jest a to, co być powinno (brak podziału na byt i powinność).
*wszelkie zdziwienie ujawnia jakiś brak, którego Bóg nie posiada, jedynie człowiek.
Filozofowanie rozpoczyna się wraz z postawieniem pytania.
Możliwość pytania to możliwość dwojakiej odpowiedzi, a dokładnie dwóch odpowiedzi nawzajem się wykluczających. Autentyczne pytanie jest aktem odwagi, stanowi wyzwanie rzucone rzeczywistości.
KAROL JASPERS:
Filozofowanie jest jakby zbudzeniem się ze stanu zależności od naturalnej konieczności życiowej.
Pytafilozoficzne pojawiają się, gdy nasz świat traci swoją oczywistość, czyli w tzw. sytuacjach granicznych (wina, cierpienie, śmierć).
Istnieją dwa motywy skłaniające do stawiania pytań: zdziwienie i zwątpienie.
PLATON, ARYSTOTELES za początek filozofowania przyjęli zdziwienie.
Zdziwienie sprawia, że to, co oczywiste staje się niezrozumiałe, jasne staje się niejasne, znane staje się nieznane. Zdziwienie wytrąca człowieka z fundamentalnego sposobu bycia charakteryzującego się gnuśnością i lenistwem, kiedy pozostają pytania o sens rzeczywistości.
Zdziwienie to postawa naturalna, związana z fundamentalną sytuacją wrzucenia człowieka w świat.
Człowiek pierwotnie jest bytem pośród innych bytów, ulega fascynacji innymi otaczającymi go bytami.
Zdziwienie to stan fascynacji światem; jest postawą naturalną.
Zdziwienie polega na tym, że widzimy, iż coś jest, choć mogłoby nie być, dlatego zdziwienie sprawia, że to, co oczywiste staje się niezrozumiałe, jasne staje się niejasne, znane staje się nieznane.
ŚW. AUGUSTYN, KARTEZJUSZ za początek filozofowania przyjęli zwątpienie.
Zwątpienie jest stanem fascynacji tym, co jest w nas, naszą świadomością.
Zwątpienie jest postawą nienaturalną.
Zwątpienie jest stanem duchowej niepewności, który temu, kto go doświadcza, nie pozwala ani czegoś twierdzić, ani czemuś zaprzeczać.
Św. Augustyn i Kartezjusz wykazali, że istnieje granica zwątpienia, mianowicie świadomość osoby wątpiącej, że NIE MOGĘ ZWĄTPIĆ W TO, ŻE WĄTPIĘ
Filozofia jest tworem greckim; pierwszym filozofem był Tales z Miletu.
Istniała teza o wschodnim pochodzeniu filozofii, jednak obecnie teza ta jest kwestionowana, bo o ile inne składowe kultury greckiej mają odpowiednik w kulturze ludów wschodnich, o tyle filozofia nie posiada takiego odpowiednika.
Pod wpływem Greków kultura zachodnia podążyła inną drogą niż wschodnia.
Kultura wschodnia akcentowała głębokie poczucie jedności człowieka i wszystkiego, co ożywione. W kulturze tej człowiek, przyroda i natura wzajemnie się uzupełniają.
Zdecydowane odcięcie człowieka od świata i natury nastąpiło na poziomie klasycznego świata greckiego. Tam i tylko wtedy powstała kultura rozumu jako specyficznego czynnika przysługującego człowiekowi, wynosząca go ponad wszelkie istoty i pozwalająca wejść w kontakt z Bogiem.
Grecja jest kolebką racjonalizmu.
Grecy inaugurują postawę teoretyczną przekraczającą skończoność oglądu zmysłowego i otwierającą możliwość nauki. Rozwój nauk dokonał się w horyzoncie otwartym przez filozofię. W toku swego rozwoju nauki usamodzielniły się i oderwały od filozofii.
PRZEDMIOT FILOZOFII
Filozofia ma wyjaśnić całość rzeczywistości, tym różni się ona od nauk szczegółowych, które ograniczają się do wyjaśniania pewnego aspektu rzeczywistości. W filozoficznej problematyce całości nie chodzi o ilość rzeczy, które chce się objąć, ale o jakość, o sposób podejścia do rzeczywistości. Kiedy Arystoteles mówi, że filozof powinien mieć wiedzę o możliwie wszystkich rzeczach, to nie chce przez to powiedzieć, że filozof ma poznać każdą poszczególną rzecz. Filozof dąży do poznania ogółu, który nadaje sens szczegółom, a ów ogół jest najwyższą zasadą, która podtrzymuje wszystkie rzeczy.
Pytanie o całość rzeczywistości sprowadza się do pytania o zasadę wyjaśniającą, a tym samym unifikującą (sprowadzającą do jedności) wielość.
Arystoteles dla opisania adekwatnego określenia całości bytu stworzył wyrażenie BYT JAKO BYT. Filozofia bada „byt jako byt” tzn. rozważa tylko wspólne własności tego, co jest, abstrahując od własności charakteryzujących poszczególne byty.
METODA FILOZOFII
Filozofia to czysto racjonalne poznanie całości rzeczywistości.
W filozofii liczy się argument rozumowy, logiczne uzasadnienie.
Filozofia ma charakter czysto teoretyczny.
Celem filozofii jest bezinteresowny ogląd prawdy.
Arystoteles nazwał filozofię „wiedzą boską”, bo prowadzi ona nie tylko do poznania Boga, ale również ma te same cechy, jakie posiada wiedza, którą dysponuje Bóg.
Filozofia jest całościową, wolną i bezinteresowną kontemplacją prawdy, dlatego Arystoteles mówi, że wszystkie inne postacie wiedzy mogą być od niej pożyteczniejsze, ale żadna nie może być lepsza.
FILOZOFIA A MITOLOGIA
Filozofia wyłoniła się z mitologii.
Filozofia i mitologia powstały po to, aby zaspokoić czystą potrzebę wiedzy, a nie dla celów pragmatycznych. Ponadto w obydwu wypadkach przedmiotem zainteresowania jest całość rzeczywistości.
Dwie cechy wyróżniające filozofię: czysto teoretyczne cele i ukazanie całości rzeczywistości przysługują również mitom. Mitom brakuje jednak trzeciej cechy wyróżniającej filozofię tzn. racjonalnego podejścia do rzeczywistości. Mit posługuje się wyobrażeniem fantastycznym, analogiami podsuniętymi przez wyobrażenie. Mit znajduje się poza logosem, mit objawia, ale nie tłumaczy, ukazuje, ale nie wyjaśnia.
Mit (mythos- opowieść, narracja) jest opowieścią o poczynaniach bogów; cofa się do praczasów; w micie pradawność oznacza prawdziwość.
HEGEL (definicja mitu):
„Mit jest taką formą przedstawienia, która wywołuje obrazy zmysłowe, w micie myśl jest jeszcze skażona tym, co zmysłowe; kiedy myśl dojrzeje, nie potrzebuje mitu.”
Mit należy do sfery wyobrażeniowej, zmysłowej, a filozofia od momentu swego powstania wystąpi przeciwko fantazji, przeciwko zmysłom tworząc swoje symbole mocą rozumu. W początkach filozofii występowały jeszcze elementy mitologiczne i wyobrażeniowe, ale dominującą rolę odgrywa rozum (logos). Elementów wyobrażeniowych nie można wyeliminować z myśli, bo myślimy nie tylko pojęciami, ale również obrazami, ale decydujące jest to, który czynnik odgrywa przodującą rolę (im więcej metafor, tym mniej filozofii).
KANT:
„Filozofia jest nauką wywiedzioną z czystego rozumu, a czysty rozum nie może niczego oglądać, zmysły zaś nie mogą niczego myśleć.”
WYKŁAD 2
Nauki:
-formalne (logika, matematyka)
-realne (nauki przyrodnicze, humanistyczne)
Logika jest nauką formalną, gdyż bada formalne struktury naszego myślenia.
Nauki formalne w stosunku do filozofii mają charakter narzędzia, znaczenie instrumentalne. Uczą poprawności myślenia, pomagają w analizie problemów filozoficznych.
Nauki realne mają za przedmiot pewien wycinek rzeczywistości, dlatego zwane są realnymi. W przypadku nauk humanistycznych jest to człowiek i to, co powstaje w wyniku ludzkiego działania.
Nauki realne są naukami empirycznymi, doświadczeniowymi (wycinki przyrody, fakty historyczne, języki, dzieła sztuki).
Filozofia nie jest nauką empiryczną.
Wychodzi wprawdzie od świata poznawanego zmysłami (od empirii), ale pyta o nieempiryczne warunki i zasady tego świata zmysłowego.
Wszystko co postrzegamy zmysłami w filozofii nazywamy zjawiskiem.
Zjawiska jako przedmiot poznania zmysłowego jest zmienne, bo zmysły są zawsze nakierowane na to, co jednostkowe, zmienne i przypadkowe.
Np. drzewo się zmienia ale istota drzewa pozostaje niezmienna.
Wszelka filozofia wywodzi się od Platona, bo on wyróżnił dwa rodzaje rzeczywistości. Oprócz kosmosu postrzeganego zmysłowo istnieje rzeczywistość pozazmysłowa, którą można ująć tylko intelektem i ta rzeczywistość pozazmysłowa jest racją rzeczywistości empirycznej.
Filozofia nie jest empiryczna, bo pyta o to co jest nieempiryczne w tym, co jest empiryczne.
Filozofia jest wiedzą:
*fundamentalną, bo jest badaniem rzeczywistości w świetle pierwszych i ostatecznych przyczyn;
*uniwersalną, bo pyta o przyczyny całości tego, co jest;
*rozumową, bo wszystkie jej wypowiedzi są oparte na rozumie, nie ma w nich nic poetyckiego ani fantazyjnego;
*nieempiryczną, bo pyta o ponadzmysłowe zasady rzeczywistości.
PODZIAŁ FILOZOFII
ARYSTOTELES wyróżnił trzy sfery ludzkiej aktywności:
theoria (teoria)- oglądanie, kontemplacja, wgląd myślowy uzyskany na drodze czystej spekulacji myślowej;
jedyna czynność, która miłuje się dla niej samej
praksis (praktyka)- działanie, lecz nie każdy jego rodzaj, jedynie działanie dobre etycznie, mające cel w sobie
poiesis (wytwarzanie)- tworzenie czyli działanie w sensie tworzenia; działanie, które nie ma celu w sobie, lecz
jest ukierunkowane na to, co wytwarzane
Trzem sferom ludzkiej aktywności odpowiadają trzy dziedziny filozofii:
filozofia teoretyczna
metafizyka (ontologia)
epistemologia (gnoseologia)
filozofia praktyczna
etyka
filozofia pojetyczna
estetyka
filozofia techniki
METAFIZYKA- termin użyty po raz pierwszy przez Andronikosa z Rodhos (I w p.n.e., komentator pism Arystotelesa), który redagując i wydając zbór dzieł Arystotelesa, księgi o filozofii ogólnej umieścił po zwojach ksiąg traktujących o świecie, stąd meta- poza. Nauki o świecie materialnym nazwano fizyką, a wszystko co wykracza poza ww. zakres, co stanowi ogólną teorię rzeczywistości- metafizyką.
Przedmiotem metafizyki jest BYT JAKO BYT
Metafizyka to teoria bytu
ONTOLOGIA= ON+LOGOS= będący+ nauka= nauka o bycie
EPISTEMOLOGIA= EPISTEME+LOGOS= teoria poznania
Poznanie:
ogół aktów świadomości mających na celu uzyskanie jakiejś informacji;
ogół rezultatów ww. aktów (np. teoria naukowa)
Rozpatruje:
możliwości poznawcze człowieka;
pochodzenie ludzkiego poznania;
prawdziwość ludzkiej wiedzy i kryteriów prawdziwości
Nauki pomocnicze EPISTEMOLOGII to działy szeroko rozumianej logiki (logika formalna, semiotyka, metodologia, teoria nauk)
ETYKA- ethos- obyczaj
nauka o obyczajach, czyli o tym, co godne czynienia
teoria moralności
zajmuje się ludzkim zachowaniem rozpatrywanym z punktu widzenia dobra i zła
ESTETYKA-nauka o pięknie i tego co piękne, o ocenie czegoś w aspekcie piękna
AISTHESIS= wrażenie, spostrzeżenie zmysłowe
Pierwszy raz terminu użył Aleksander Baumgartner w 1750 na oznaczenie nauki o pięknie odbieranym zmysłowo.
F. TECHNIKI- powstała na początku XX w, bada problem odpowiedzialności człowieka za jego wytwory
KATEGORIĄ PODSTAWOWĄ:
metafizyki jest byt gr. on, łac. es
epistemologii jest prawda gr. aletheia, łac. verum/veritas
etyki jest dobro gr. agathon, łac. bono
estetyki jest piękno gr. kalon, łac. pulchrum
Ludzka działalność przejawia się w trzech formach:
poznawanie tego, co prawdziwe
czynienie dobra
kształtowanie piękna
WZORCE (PARADYGMATY) FILOZOFOWANIA
KANT:
„Nie można nauczyć się filozofii, można jedynie nauczyć się filozofowania, czyli uprawiania filozofii.”
PARADYGMAT FILOZOFICZNY- wzorce pracy filozoficznej obejmujące zbiór pojęciowych, epistemologicznych i ontologicznych, ustaleń
PARADYGMAT:
ontologiczny (f. starożytna i średniowieczna),
mentalistyczny mens- świadomość (f. nowożytna),
lingwistyczny (f. współczesna)
CHARAKTERYZACJA PARADYGMATÓW
przedmiot punkt wyjścia pytanie założyciele
ontologiczny
w ww. paradygmacie poszukuje się ostatecznych przyczyn, dzięki którym istnieje rzeczywistość BYT
ZDZIWIENIE
świat zjawisk f. o. wychodzi od przedmiotu, tego, co zewnętrzne wobec JA Dlaczego coś jest, skoro mogłoby nie być?
Pytanie o BYT będący podstawą zjawisk Parmenides
Platon
Arystoteles
mentalistyczny
zwrot ku podmiotowi ŚWIADOMOŚĆ ZWĄTPIENIE
Zwątpienie jest wyrazem nieufności do poznania zmysłowego, lecz istnieje granica zwątpienia. Aby przezwyciężyć zwątpienie należy wychodzić od świadomości tzn. filozofować mentalistycznie. Co mogę wiedzieć?
Pytanie o podmiot świata i jego właściwości sformułowane przez Kanta Kartezjusz
Kant (najwybitniejszy przedstawiciel po ww., współczesny)
Husserl
lingwistyczny
Wittgenstein:
„wszelkie filozofowanie jest krytyką języka”
JĘZYK ZAŁAMIANIE SIĘ ROZUMIENIA
„problem filozofowania przybiera postać
zdaniem Wittgensteina
większość problemów filozoficznych jest wywołana nieporozumieniem natury logiczno językowej, dlatego problemy filozoficzne w większości są niedorzeczne, a spory filozoficzne to w większości spory o słowa; wystarczy wyjaśnić logikę naszego języka aby usunąć większość problemów filozoficznych Co mogę sensownie powiedzieć? Ludwik Wittgenstein (f austriacki, twórca)
postmoderniści:
Derrida
Lyotard
Foucault
DZIEJE FILOZOFII
KOSMOCENTRYZM starożytność
TEOCENTRYZM średniowiecze
ANTROPOCENTRYZM nowożytność, współczesność
KOSMOCENTRYZM
Dla starożytnych Greków świat jawił się jako kosmos, czyli ład, porządek, harmonia. Takie rozumowanie leżało u podstaw pojmowania ludzkiego czyli człowiek widząc w otaczającej go rzeczywistości ład postrzegał siebie jako element tego ładu, postrzegał siebie jako mikrokosmos.
Człowiek wrzucony w świat tzn. jego struktura bytowa odpowiadała strukturze bytowej otaczającej go rzeczywistości.
Greckie słowo kosmos spokrewnione z logosem (jest jednocześnie słowem i rozumem).
Zasadą kosmocentryzmu jest rozum obiektywny czyli rozum jako prawo budowy kosmosu.
Rozum obiektywny istnieje w świecie a ludzie muszą się do niego dostosować w swym działaniu i poznawaniu.
Ontologia stanowi podstawę całej filozofii kosmocentrycznej czyli przypisuje się jej rangę stanowienia fundamentu całej filozofii stąd pozostałe dyscypliny filozofii jak epistemologia, etyka, estetyka są podporządkowane ontologii i uprawiane wewnątrz niej.
TEOCENTRYZM
Miejsce greckiego logosu ustąpiło pojęciu Boga; w teocentryzmie człowieka pojmuje się jako BYT WOBEC BOGA.
W filozofii średniowiecznej dokonano podziału teorii bytu co do zawartości; podział ten wywodzi się z religijnego interpretowania świata przez chrześcijaństwo. Zgodnie z chrześcijańskim pojmowaniem świata całość bytu dzieli się na sferę bytu stworzonego i sferę bytu boskiego, a w konsekwencji całość bytu dzieli się na Boga, przyrodę i człowieka.
Tym trzem sferom bytu przyporządkowuje się trzy działy ontologii:
Bóg-teologia
Przyroda- kosmologia
Człowiek- psychologia (pojęcie średniowieczne), antropologia (pojęcie współczesne)
Teologia stanowi podstawę filozofii teocentrycznej; dział ontologii (teorii bytu), którego przedmiotem jest PEWIEN BYT, BYT NAJWYŻSZY, BÓG.
ANTROPOCENTRYZM
Epistemologia- teoria poznania
Wyższość epistemologii nad ontologią:
KARTEZJUSZ:
„Całą teorię bytu powinna poprzedzić analiza ludzkich władz poznawczych”
KANT:
„Dumna nazwa ontologii powinna ustąpić miejsca skromnemu tylko mianu analityki czystego rozumu”
Filozofia nowożytna zakłada, że źródłem prawd przyrody i moralnych jest człowiek.
Rozum subiektywny- zasada czasów nowożytnych; rozumność ludzi przejawiająca się w ich działaniu i postępowaniu.
Rozum jako własność człowieka jest tym, co dopiero należy wprowadzić do świata.
WYKŁAD 3
HISTORIA FILOZOFII
PIERWSZY OKRES FILOZOFII GRECKIEJ VI-V w. p.n.e. NATURALIZM
Myśl TALESA Z MILETU znamionuje przejście od mitologii do filozofii.
TALES (VI w p.n.e.) prawdopodobnie nie napisał żadnego dzieła, informacji o nim dostarcza ARYSTOTELES. TALES jest inicjatorem filozofii przyrody (phyzys), jako pierwszy twierdził, że istnieje jedna zasada (arche) rządząca wszystkim, a zasadę tę nazwał wodą. Prawdopodobnie termin arche użyty został przez ANAKSYMANDRA- ucznia TALESA; termin ten bardzo dobrze oddaje myśl TALESA, że woda jest początkiem wszystkiego.
Woda jest tym, z czego rzeczy się wywodzą tzn. początkiem rzeczy.
Woda jest tym, dzięki czemu rzeczy są, więc jest trwałą podporą rzeczy.
Woda jest tym, w co rzeczy się rozpadają.
Woda zatem jest rzeczywistością, która trwa niezmieniona, pomimo że zachodzi proces powstawania i ginięcia wszystkiego.
Zdaniem ARYSTOTELESA TALES wyprowadził swoją zasadę na podstawie obserwacji bytu ożywionego.
ARYSTOTELES komentuje dowodzenie TALESA w następujący sposób:
TALES obserwował różne stany skupienia związane z wodą życie wiąże się z wodą zasada.
Zasada wody nie ma nic wspólnego z żadnym początkiem mitologicznym.
Według TALESA zasada jest pojęta jako siła nieosobowa (np. zasadą jest woda a nie Zeus), tym samym u TALESA zasada ulega depersonalizacji, dlatego myśl TALESA znamionuje przejście od mitologii do filozofii.
TALES, wbrew temu, co mówi ARYSTOTELES, inicjuje proces, który wieńczy dopiero PLATON, który jako pierwszy odróżnił dwa rodzaje bytu: rzeczywistość zmysłową i ponadzmysłową.
Swoją nauką TALES przynajmniej pośrednio przeczy świadectwu zmysłów.
Zasada nie jest zwykłą wodą bo z wody zasady powstały wszystkie rzeczy, które my widzimy, a więc też zmysłowo postrzegana woda.
Podstawowym mankamentem teorii zasady TALESA jest pewna sprzeczność w założeniach, mianowicie istniały dwie wody: woda zasada i zwykła woda postrzegana przez zmysły sprzeczność w dowodzeniu.
Dlatego ANAKSYMANDER zakwestionował stanowisko TALESA, że „WSZYSTKO JEST PEŁNE BOGÓW”
Zasada woda jest czymś boskim. Mówiąc o tym, co boskie, TALES nie opuszcza płaszczyzny przyrody, reprezentuje naturalizm.
Grecy pierwszego okresu utożsamili boskość ze zdolnością do ruchu, a zdolność do ruchu uznali za wewnętrzną właściwość materii Grecy pierwszego okresu reprezentują hylozoizm (hyle- materia, zon- materia żywa), pogląd że wszelka materia jest ożywiona. Dlatego mówiąc o tym, co boskie, Grecy nie przypisują temu własności duchowych, gdyż Grecy pierwszego okresu nie rozróżniają dwóch kategorii: materii i ducha, dlatego nie wypracowali pojęcia bytu jako czegoś niematerialnego.
APEIRON- to, co pozbawione granic; bezkres:
to co jest nieskończone co do ilości
to co wykazuje nieokreśloność jakościową
Zasada ANAKSYMANDRA jest nieokreślona. Tok jego argumentacji:
wyobraźmy sobie określoną zasadę np. wodę. Zawsze można bronić czegoś innego jako bardziej pierwotnego. Zasada dopiero wtedy stanie się w pełni zasadą tzn. czymś nie wymagającym racji, gdy okaże się nieokreślona. Z nieokreśloności bowiem może wynikać wszystko, ale sama nieokreśloność nie może pochodzić z niczego.
Zasada wg ANAKSYMANDRA jest:
nieokreślona
nie ma początku ani końca
rządzi i kieruje wszystkim
Wg TALESA określone rzeczy powstały przez rozpad jedności zasady na przeciwieństwa.
ANAKSYMANDER wiąże ten rozkład z niesprawiedliwością, gdyż świat jest pełen walki między przeciwieństwami, które wydzieliły się z bezkresu i wzajemnie się pożerają.
Stanowisko ANAKSYMANDRA zakwestionował jego uczeń- ANAKSYMENES, który stwierdził, że zasada jest nieokreślona co do ilości, ale jest określona jakościowo. Zasadą jest powietrze.
ANAKSYMANDER nie wyjaśnił procesu, który powoduje, że z bezkresu wyłaniają się określone rzeczy, natomiast ANAKSYMENES wprowadzając zasadę powietrze w sposób klarowny wyjaśnia, jak poprzez rozrzedzanie i zagęszczanie powietrza powstają wszystkie rzeczy (z rozrzedzania powietrza powstaje ogień, zagęszczania- ziemia i woda).
Twierdzi, że jakościowe zróżnicowanie rzeczy powstaje z ilościowego zróżnicowania pierwszej zasady.
Z drugiej strony ANAKSYMENES, podobnie jak TALES, wyprowadza swą zasadę z obserwacji bytu ożywionego, który dopóty żyje, dopóki wdycha i wydycha powietrze.
Teoria powszechnej zmienności HERAKLITA:
Poprzednicy zwrócili uwagę na powszechny dynamizm rzeczywistości, jej zmienność, ale tego ożywionego aspektu rzeczywistości nie uczynili przedmiotem swych rozważań, natomiast HERAKLIT stwierdza, że
„nic nie trwa, lecz wszystko się staje” PANTA REI- wszystko płynie
Jednak z filozoficznego punktu widzenia znajdujemy wydźwięk teorii powszechnej zmienności HERAKLITA wyrażony przez ARYSTOTELESA w formie:
PANTA EINAI
KAI
ME EINAI
wszystko jest
i
nie jest
HEGEL (późniejsze nawiązanie do HERAKLITA):
„Nie ma ani jednego zdania w mojej nauce logiki, którego bym nie przejął od Heraklita”
Czyli wg HERAKLITA byt nie jest, lecz się staje. W procesie stawania się znajduje potwierdzenie jedność bytu i niebytu. Stawanie się charakteryzuje się ciągłym przechodzeniem rzeczy od jednego przeciwieństwa do drugiego.
„Rzeczy zimne ogrzewają się, ciepłe oziębiają, młody starzeje się.”
Stawanie się jest ciągłym ścieraniem się przeciwieństw, ciągłą wojną, ale ta wojna jest też pokojem, ten konflikt jest jednocześnie harmonią. Stawanie się jawi się jako harmonia czy synteza przeciwieństw i na tej syntezie polega zasada, która tłumaczy całość rzeczywistości, a tę zasadę nazywa HERAKLIT BOGIEM.
„Bóg jest dniem i nocą, jest zimą i latem, jest wojną i pokojem.” heraklitejski BÓG jest jednością przeciwieństw. Bóstwo HERAKLITA utożsamia się z ogniem.
HERAKLIT jako pierwszy przypisał zasadzie rozumność i inteligencję, nazwał ją logos (regułą i prawem, które rządzi biegiem całego świata; rozumem: obiektywnym, świata).
Zdaniem HERAKLITA człowiek ma dwa organy poznawania wiedzy o świecie:
•zdolność zmysłowego postrzegania
•zdolność rozumowego myślenia
HERAKLIT ostrzega przed zmysłami:
„Otóż złymi świadkami są oczy i uszy dla ludzi, którzy mają duszę barbarzyńców.”
HERAKLIT wynosi rozum ponad zmysły. Istotną władzą poznawczą jest rozum, który potrafi dosłyszeć kosmiczną mowę świata. Przez rozum możemy dojrzeć w zmienności rzeczywistości głębszy sens. To właśnie przez rozum:
„Człowiek staje się uczestnikiem wspólnego i boskiego losu.”
HERAKLIT przyjmuje jedność logosu, który kształtuje świat i objawia się w człowieku jako rozum.
WYKŁAD 4
PARMENIDES:
droga prawdy (droga rozumu)- drogą prawdy stwierdza się byt, neguje niebyt; rozum ukierunkowany na to, co ogólne, konieczne, niezmienne
droga fałszu (droga zmysłów)- zmysły nakierowane na to, co jednostkowe, zmienne, przypadkowe; zmysły nie są do przyjęcia jako punkt wyjścia wiedzy, bo zdają się poświadczać stawanie się, istnienie, ginięcie czyli poświadczają byt i niebyt jednocześnie
Wielka zasada PARMENIDESA:
BYT JEST, NIEBYTU NIE MA
Twierdzenie, że byt nie powstaje i nie ginie.
Gdyby byt powstawał, powstawałby albo z niebytu albo z bytu, z dwojga naraz nie może.
Byt nie mógł powstać z bytu, w przeciwnym razie już by istniał, więc nie powstawał.
Byt nie mógł powstać z niebytu, bo niebytu nie ma.
Twierdzenie, że byt nie ma ani przeszłości ani przyszłości.
Gdyby byt miał przeszłość, wówczas już by go nie było, bo przeszłość jest tym, czego już nie ma.
Byt nie ma przyszłości, bo gdyby miał przyszłość, wówczas jeszcze by go nie było.
Byt jest wieczną teraźniejszością.
Teza, że byt jest jedyny, niepodzielny tzn. byt wyklucza wszelkie zróżnicowanie.
Dlaczego?
Bo różnica jest formą niebytu.
Dlaczego?
Bo odróżnić się od czegoś to nie być tym czymś.
Byt jest jedyną rzeczą, którą można pomyśleć i wyrazić. Niebytu nie można nawet pomyśleć.
„Jeżeli ktoś myśli, to myśli coś, czyli jakiś byt.
Jeżeli ktoś nie myśli bytu, nie myśli czegoś,
a kto nie myśli czegoś, nie myśli niczego
i w ogóle nie myśli.”
PLATON rozwija myśl PARMENIDESA:
„Jeżeli ktoś myśli o czymś, co nie jest,
ten w ogóle nie myśli,
ponieważ myśląc o nonsensie,
pomimo że myśli, nie myśli.”
PARMENIDES używa słowa BYĆ w funkcji prawdziwościowej, tzn. BYĆ jest prawdziwe, NIE BYĆ- fałszywe.
Prawda jest mówieniem o tym, co jest, że jest, a o tym, co nie jest, że nie jest.
Mankament tej filozofii:
PARMENIDES twierdzi, że byt można rozumieć tylko w jednym jedynym znaczeniu, czyli jednoznacznie.
Byt jest, niebytu nie ma, z tego wynika, że PARMENIDES neguje fakt stawania się, istnienia, ruchu, czyli zachowuje byt, ale zatraca zjawiska dane w poznaniu zmysłowym.
Na gruncie tej koncepcji wszystkie rzeczy tracą swój różnicujący charakter i stają się jednym i tym samym.
Zdaniem PARMENIDESA słowo NIE pełni funkcję przekreślającą, negującą istnienie.
PLATON skrytykuje PARMENIDESA i odróżni dwa znaczenia słowa NIEBYT:
negacja bytu (tak jak PARMENIDES)
coś różnego od bytu
Koncepcja bytu PARMENIDESA jest paradoksalna i jednostronna, bo uznaje tylko jedno pojęcie niebytu.
PARMENIDES sformułował zasadę niesprzeczności, przy czym zrobił to w wymiarze ontologicznym (a nie logicznym). Zasada niesprzeczności w sensie ontologicznym: „byt jest, niebytu nie ma”, w sensie logicznym: „z dwóch sprzecznych sądów obydwa nie mogą być prawdziwe” (sformułowana przez ARYSTOTELESA- ojca logiki).
EMPEDOKLES był pierwszym filozofem, który jednocześnie respektował zasadę PARMENIDESA oraz próbował ocalić zjawiska, które potwierdzają wrażenia zmysłowe.
EMPEDOKLES za PARMENIDESEM twierdzi, że nie jest możliwe aby coś powstało z niebytu oraz aby to co jest obróciło się w nicość, jednak wykazuje, że powstawanie i ginięcie można uznać za realne. Powstawanie bowiem można pojąć jako mieszanie się elementów, które zawsze pozostają takie same, trwają wiecznie. Ginięcie natomiast można pojąć jako rozdzielanie się takich elementów. Elementami, które łączą się, a następnie rozdzielają są cztery żywioły: woda, powietrze, ogień, ziemia.
Filozofowie greccy nie znają pojęcia stwarzani z niczego (creatio ex nihilo), dopiero na gruncie chrześcijaństwa rozróżniono byt stworzony (ens creatum) oraz byt niestworzony (ens increatum).
Na gruncie metaforyki chrześcijańskiej niedoskonałość bytu stworzonego tłumaczy się jego genezą od nicości.
LUKRECJUSZ (poemat Natura):
EX NIHILO NIHIL z niczego nic nie może powstać
EMPEDOKLES wprowadził miłość i nienawiść (przyczyny łączenia i dzielenia) nie jako siły duchowe (bo podobnie jak przedstawiciele pierwszego okresu filozofii nie znał kategorii ducha przeciwstawionej kategorii materii).
ANAKSAGORAS twierdzi (w myśl EMPEDOKLESA):
„Żadna rzecz nie powstaje z nicości ani nie odchodzi w nicość, lecz tylko miesza się w rzeczy, które trwają wiecznie.”
Dlatego narodziny są, jak u EMPEDOKLESA, mieszaniem się, a ginięcie (śmierć) rozdzielaniem się elementów, które zawsze pozostają takie same.
Wiecznie istniejące elementy to nasiona lub korzenie wszechrzeczy.
Wszystkie istniejące rzeczy są mieszaninami tych niezmiennych, wiecznych korzeni, jak mówi
ANAKSAGORAS:
WSZYSTKO JEST WE WSZYSTKIM
czyli w każdej najmniejszej cząstce rzeczy znajdują się korzenie wszystkich innych rzeczy.
Wkład ANAKSAGORASA do filozofii greckiej polega na sformułowaniu przez niego teorii umysłu: wszystkie rzeczy powstały z pierwotnej mieszaniny na skutek ruchu wywołanego przez boski umysł, czyli umysł (gr. nus) jest przyczyną mieszania się elementów.
Opis struktury umysłu: umysł jest nieograniczony, nie zmieszany z żadną rzeczą, jest rzeczywistością nieskończoną, bardziej subtelną niż inne, rzeczywistością, która ma naturę prostą (umysł jest niezłożony, nie można rozróżnić części umysłu).
ANAKSAGORAS chce powiedzieć, że boski umysł jest bardziej subtelną postacią materii, niż wszystkie inne rzeczy, bo umysł jest czystą materialnością tzn. nie zmieszaną z innymi postaciami materii, tzn. niezłożoność umysłu nie implikuje już jego niematerialności.
ATOMIZM- próba przedplatońskiego uniknięcia trudności rozumowania PARMENIDESA.
LEUCYT- fundamenty pod ww. teorię, DEMOKRYT0 rozwinął i nadał dojrzałą postać.
DEMOKRYT:
BYTÓW JEST WIELE, SĄ NIMI ATOMY
Atomy spełniają definicję bytu PARMENIDESA tzn. nie powstają i nie giną, są wieczne. Wielość atomów nie jest wielością, którą można spostrzec zmysłowo. Atom jest niewidzialny dla zmysłów, bo jest niezłożony, a jedynie to, co złożone, to coĀ rozłożyć na części, możemy spostrzegać zmysłowo. Atom jednak jest widzialny dla oka intelektu. Atom, o którym mówi DEMOKRYT jest atomem pomyślanym.
ATOM=IDEA (gr. idein- widzieć)
Atom jako idea jest tym, co może zobaczyć jedynie oko intelektu.
Atom DEMOKRYTA podobnie jak umysł ANAKSAGORASA jest czystą materialnością nie zmieszaną z innymi postaciami materii. Rzeczy są mieszaninami atomów.
W przeciwieństwie do EMPEDOKLESA i ANAKSAGORASA DEMOKRYT twierdzi, że powszechną własnością atomów jest ruch. Ruch ma charakter czysto mechaniczny tzn. polega na zmianie miejsca. Zdaniem DEMOKRYTA istnieją tylko atomy i próżnia. Próżnia jest niezbędna dla wytłumaczenia zjawiska ruchu. Jakże mogłyby poruszać się atomy, gdyby nie było pustego miejsca, gdzie mogłyby się usunąć?
DRUGI OKRES FILOZOFII GRECKIEJ V-IV w. p.n.e. HUMANIZM
SOFIŚCI I SOKRATES
Starożytna Grecja za sprawą SOFISTÓW i SOKRATESA dokonała zwrotu antropocentrycznego. Ten zwrot został przedstawiony w twierdzeniu sformułowanym przez PROTAGORASA (najwybitniejszy sofista, ojciec zachodniego relatywizmu).
PROTAGORAS:
CZŁOWIEK JEST MIARĄ WSZYSTKICH RZECZY
ISTNIEJĄCYCH, ŻE SĄ,
A NIEISTNIEJĄCYCH, ŻE NIE SĄ
Tzn. wszelkie poznanie i wszelkie działanie mają sens jedynie ze względu poznającego i działającego, więc nie należy poszukiwać jakiegoś innego świata poza światem ludzi.
SOFISTA:
Dziś- ktoś, kto poprzez występne rozumowanie chce osłabić prawdę
Pierwotnie- mędrzec, posiadacz wiedzy
Sofistyka nie jest mądrością rzeczywistą, ale pozorną, nie jest ona uprawiana dla bezinteresownego oglądu prawdy, lecz dla zysku.
Sofiści nie byli uznawani przez ARYSTOTELESA i PLATONA, gdyż pobierali opłaty za naukę, byli nauczycielami (uczyli arete- cnoty), a filozofii nie uprawia się dla żadnych korzyści, które byłyby względem niej zewnętrzne.
Sofiści odrzucając wszelkie spekulacje na temat bytu i jego zasad do pewnego stopnia skompromitowali teoretyczny ideał filozofii.
ARETE (cnota):
•pierwotnie zależała od klasyfikacji społecznej, o jej posiadaniu decydowało urodzenie; w dobie demokracji Peryklesa cnotę mógł posiadać każdy, kto dobrze robił to, co robił;
•dzieło głoszonego przez SOFISTÓW ideału sprawności w działaniu;
•ma charakter utylitarny, jest pojęciem praktycznym;
•kwalifikacja etyczna (etyczne znaczenie pojęcia upowszechnił SOKRATES
WYKŁAD 5
SOFIŚCI
PROTAGORAS:
CZŁOWIEK JEST MIARĄ WSZYSTKICH RZECZY
ISTNIEJĄCYCH, ŻE SĄ,
A NIEISTNIEJĄCYCH, ŻE NIE SĄ
Formując to twierdzenie chciał zaprzeczyć temu, że istnieje jakieś absolutne kryterium pozwalające oddzielić byt od niebytu, prawdę od fikcji, dobro od zła. Kryterium jest jedynie względne i jest nim człowiek (nie jako gatunek, ale jako jednostka).
SOFIŚCI REPREZENTUJĄ:
1. relatywizm antropomorficzny głoszący, że człowiek jest miarą wszystkich wartości;
2. sensualizm w teorii poznania (skrajna postać empiryzmu)- zmysły są warunkiem koniecznym i wystarczającym wszelkiego poznania.
Konsekwencją sensualizmu jest subiektywizm, zmysły bowiem dostarczają nam indywidualnych wrażeń. Wrażenia te zmieniają się w zależności od stanu postrzegającego podmiotu (w zależności od wieku, zdrowia, jawy, snu). Wrażenia zmysłowe są w stanie nieustannej zmienności, ponadto są niekomunikatywne gdyż nie można przekazać doznań własnej świadomości świadomości innego człowieka.
Pojęcia są przeciwieństwem wrażeń irzeżeń, są czymś możliwym do upowszechniania. Z subiektywnego punktu widzenia PROTAGORAS przyznaje walor prawdziwości każdemu indywidualnemu spostrzeżeniu, nawet wtedy, gdy dwoje ludzi spostrzega tę samą rzecz w sposób przeciwstawny.
3. relatywizm logiczny- SOFIŚCI zakwestionowali zasadę niesprzeczności PROTAGORASA twierdząc, że o każdej rzeczy istnieją dwa sądy wzajemnie sprzeczne, a więc o wszystkim można coś twierdzić, a zarazem temu zaprzeczać tzn. przytaczać wzajemnie znoszące się racje.
Relatywizm logiczny został druzgocąco skrytykowany przez ARYSTOTELESA: jeżeli PROTAGORAS ma rację, to wszyscy mówią prawdę. Nie można dowieść zasady niesprzeczności bo każdy dowód tę zasadę zakłada bo jest najwyższą zasadą naszego myślenia, można jednak wykazać prawdziwość tej zasady nie wprost, jednak zbijając argumenty tego, kto jej przeczy.
Tok rozumowania ARYSTOTELESA:
Kto przeczy zasadzie niesprzeczności, ten sam sobie przeczy, bo w tym samym momencie, w którym neguje tę zasadę, podstępnie się nią posługuje.
Poprzez zasadę SOFIŚCI odkrywają autonomię słowa. Słowo nie jest obrazem rzeczywistym, bowiem może wszystko potwierdzić i wszystkiemu zaprzeczyć, a w konsekwencji nie może wyrażać niczego. Słowo zostaje tym samym oderwane od bytu i od myśli.
GORGIASZ (sofista) odkrywa autonomię słowa.
Bronił trzech tez:
•nic nie istnieje
•nawet gdyby byt istniał, byłby niepoznawalny
•nawet gdyby był poznawalny, byłby niewyrażalny.
Czyli słowo zostaje ontologicznie wyobcowane, staje się nośnikiem nie związanych z prawdą sugestii, perswazji, czy przekonywania, dlatego zrozumiałe jest zainteresowanie SOFISTÓW retoryką (sztuką przekonywania), erystyką (sztuką prowadzenia sporów). Język SOFIŚCI traktowali instrumentalnie, jako narzędzie oddziaływania politycznego. Słowo, które zostaje oderwane od prawdy może być niebezpieczne.
4. relatywizm sytuacyjny- pogląd etyczny postulujący możliwość odstąpienia od jakiejś jednej normy naczelnej na rzecz innej w zależności od wymagań stawianych przez sytuację- moralność zmienna. Jedno i to samo działanie może być dobre lub złe w zależności od podmiotu działania.
Pryncypalizm- przeciwieństwo relatywizmu moralnego- normy moralne są ważne zawsze i wszędzie (SOKRATES).
Konwencjonalizm- obyczaje, nawyki, zasady moralne są dziełem ludzi, nie pochodzą z natury.
SOFIŚCI jako pierwsi wprowadzili rozróżnienie między przyrodą (physys)- tworem natury a umową (nomos)- tworem ludzi kultur nie należy traktować jako coś naturalnego.
Konsekwencją konwencjonalizmu jest relatywizm kulturowy głoszący, że dwa niezgodne systemy, opinie są jednakowo słuszne.
5. utylitaryzm- człowiek jest wprawdzie miarą bytu i niebytu, prawdy i fałszu, dobra i zła, ale nie jest miarą tego, co pożyteczne i tego, co szkodliwe. Użyteczność jest dla niego jakimś miernikiem. Największym dobrem jest to, co najbardziej pożyteczne, największym złem natomiast to, co najbardziej szkodliwe.
Według SOFISTÓW mędrcem nie jest ten, kto zna nieistniejące wartości (prawda, dobro), lecz ten, kto wie, co jest pożyteczne a co szkodliwe.
SOFIŚCI wprowadzają nowe pojęcie mędrca, którym może być rolnik, gdyż wie, co jest pożyteczne dla zwierząt, lekarz, bo wie co jest pożyteczne dla ciała, sofista- wie co jest pożyteczne dla państwa.
SOFIŚCI przesuwają oś zainteresowań filozofii koncentrując się na człowieku i tym, co specyficznie ludzkie. SOFIŚCI zburzyli tradycyjny obraz człowieka przekazany im przez poetów i arystokrację- według SOFISTÓW człowiek nie jest zaprogramowany przez pochodzenie, człowieka można wychować, ukształtować.
SOFIŚCI rozważali na temat człowieka, ale do końca nie określili, czym człowiek jest, istoty człowieka, tzn. tego, czym wyróżnia się spośród wszystkich innych istot.
PROTAGORAS zredukował człowieka do zmysłowości, pojął człowieka jako zespół relatywizujących wrażeń.
GORGIASZ pojął człowieka jako zmienny podmiot emocji, który retoryka może prowadzić w dowolnym kierunku.
Dopiero SOKRATES określił istotę człowieka.
Istota- cechy decydujące, czym coś jest i czym się różni od innych rzeczy.
SOFIŚCI i SOKRATES dokonali wspólnego zwrotu filozofii ku człowiekowi, lecz postulowana przez SOKRATESA prawda była prawdą obiektywną, czyli obowiązującą zawsze i wszędzie.
SOKRATES
Teoretycznie postać powszechna w dziejach filozofii, jednak HEGEL kwestionuje jej istnienie ponieważ:
•SOKRATES niczego nie napisał,
•źródła informacji o nim to jedynie relacje mu współczesnych,
•podstawowe źródło informacji stanowią dialogi PLATONA, jednak on w usta SOKRATESA wkłada całą swoją teorię idei, PLATON przelewa w SOKRATESA wszystko, co swoje.
Według HEGLA SOKRATES położył podwaliny pod całą logikę. Ten pogląd jest obecnie kwestionowany, gdyż teraz za ojca logiki uważa się ARYSTOTELESA.
SOKRATES otworzył drogę, która doprowadziła do powstania pojęcia i definicji, ale cel SOKRATESA jest w istocie celem etyczno-pedagogicznym, a wartości logicznych, jaką ma ta filozofia SOKRATES nie stawiał na pierwszym miejscu.
Według SOKRATESA istotę człowieka stanowi jego dusza, dusza bowiem jest tym, co wyróżnia człowieka spośród wszystkich innych istot. Pojęcie duszy pojawiło się znacznie wcześniej od SOKRATESA, np. w literaturze greckiej (HOMER). Jednak u SORATESA dusza po raz pierwszy występuje jako składnik osobowy: integralna i moralna osobowość, wewnętrzne rozeznanie tego, co dobre i złe. Dusza urasta do rango pojęcia zarówno intelektualnego, jak i moralnego.
POZNAJ SAMEGO SIEBIE
WE WNĘTRZU CZŁOWIEKA MIESZKA PRAWDA
Nie oznacza poznania ciała, lecz wnętrza- duszy.
Cel filozofii SOKRATESA jest celem etyczno-pedagogicznym. SOKRATES nauczał arete (cnoty). Wg niego
ARETE=EPISTEME
CNOTA=WIEDZA
Brakiem poznania jest ignorancja, to wada przeciwstawiona cnocie przewrót na tradycyjnej skali wartości gdyż przed SOKRATESEM liczy się materialność, a on wywyższył wewnętrzne wartości duszy.
DWIE ZASADY ETYKI SOKRATESA:
i.CNOTA=WIEDZA
ii.NIKT NIE CZYNI ZŁA DOBROWOLNIE
Kto czyni zło, które jest niewiedzą, czyni je z powodu niewiedzy, a nie dlatego, że chce zła, które jest złe.
Istnieje związek konieczny między poznaniem a czynieniem dobra, czyli nie jest możliwe, aby ten, kto wie, czym jest dobro, nie czyni dobra.
Ta teoria przeczy faktom. Maksyma OWIDIUSZA stanowi ripostę na intelektualizm etyczny SOKRATESA:
WIDZĘ, POCHWALAM TO, CO DOBRE, ALE WYBIERAM GORSZE.
Według SOKRATESA poznanie dobra to warunek konieczny i wystarczający do czynienia dobra. Jednak w działaniu moralnym poznanie jest ważne, ale wola równie ważna. Jednak SOKRATES pojmuje człowieka jednostronnie.
Dopiero PLATON odkryje złożoną strukturę ludzkiego ducha, wykaże, że obok rozumności jest w nas również pożądliwość i popędliwość, a działanie moralne to równowaga tych sił.
SOKRATES w etyce prezentuje eudajmonizm- szczęście jest najwyższym celem człowieka, motywem jego działań, kryterium moralnej oceny postępowania.
Wszyscy filozofowie greccy są eudajmonistami tylko różnie to rozumieją:
•ARYSTOTELES- szczęście= doskonałość człowieka (forma perfekcjonizmu);
•EPIKUR- szczęście= przyjemność (forma hedonizmu);
•SOKRATES- szczęście= wiedza, poznanie (forma intelektualizmu etycznego).
Szczęścia nie dają dobra zewnętrzne ani ciała, ale jedynie duszy. Szczęście tym samym zostaje przez SOKRATESA zinterioryzowane (uwewnętrznione), uwolnione od wszystkiego, co pochodzi z zewnątrz.
SOKRATES wywyższa słowo, twierdzi, że język nie jest systemem umownych znaków, jest obrazem rzeczywistości, obrazem prawdy. Odnalezienie znaczenia słowa to dotarcie do prawdy.
SOKRATES zwrócił uwagę na terminy ogólne z zakresu etyki (dobro, sprawiedliwość) i próbował wykazać, że sens tych terminów nie jest dowolny, lecz konieczny, ogólny, niezmienny. W pojęciach etycznych jest tym samym zawarta wiedza i to wiedza konieczna, ogólna, niezmienna.
SOKRATES interesował się tylko pojęciami etycznymi.
PLATON, uczeń SOKRATESA, rozszerzył zakres ogólnej, koniecznej, niezmiennej wiedzy na wszystkie pojęcia.
WIEDZA (ścisłe znaczenie)- powinna spełniać trzy kryteria:
•ogólna- wyklucza wszelki wyjątek;
•konieczna- wyklucza możliwość bycia inaczej;
•niezmienna- z prawdy nie może zmienić się w fałsz.
SOKRATES reprezentuje pryncypializm przeciwstawiający się relatywizmowi SOFISTÓW, gdyż według niego zasady moralne obowiązują wszędzie.
METODY:
enenchos- zbijanie, odpieragumentów przeciwnika;
technemaieutike- sztuka położnicza.
Majełtyka:
•SOKRATES porównywał swoją filozofię z zawodem jego matki (sztuka położnicza);
•to nie tylko metoda nauczania, ile metoda wspólnego z uczniem dochodzenia do prawdy; SOKRATES nie naucza w sensie przekazywania gotowych prawd, lecz pomaga w uzyskiwaniu samowiedzy tym, którzy noszą w sobie jakąś autentyczną wiedzę; jego misją jest jedynie odbierać płody mądrości sztuka położnicza; jednak jest to metoda arystokratyczna, bo stosowana tylko w stosunku do tych, w których duszach jest już zawarta jakaś wiedza.
SOKRATES rozmawiał jednak również z tymi, którzy wiedzy nie mieli, wobec nich jednak stosował metodę enenktyczną, polegającą na tym, że SOKRATES udawał, że nic na jakiś temat nie wie, a przede wszystkim, że wierzy w kompetencje rozmówcy, a następnie pozornie pozytywnie przyjmował udzieloną mu odpowiedź, a potem wykazywał jej słabe strony sprowadzając do absurdu. Dlatego też metoda enenktyczna jest metodą negatywną, która ma ukazać rozmówcy słabość i pozorność jego wiedzy.
WYKŁAD 6
PLATON dokonał rewolucji, gdyż jako pierwszy wykazał, że oprócz kosmosu postrzeganego zmysłami istnieje jakaś rzeczywistość ponadzmysłowa, ponadempiryczna, uchwytna tylko intelektem.
ARYSTOTELES nawiązując do PLATONA dokona rozróżnienia między fizyką, tzn. teorią rzeczywistości zmysłowej, a metafizyką, tzn. nauką o rzeczywistości wykraczającej poza zmysły.
PLATON, ojciec metafizyki (nauki o rzeczach ponadzmysłowych), głosi idealizm (eidos- idea), lecz u PLATONA znaczenie tego terminu jest inne niż współcześnie.
Idea jest tym, ku czemu myśl się zwraca, jest przedmiotem myślenia czyli tym, o czym myślimy. Jest obiektywną, niezależną od poznającego podmiotu rzeczywistością. U PLATONA nie ma charakteru subiektywnego. Subiektywne znaczenie terminu idea upowszechnił KARTEZJUSZ, który subiektywizował ideę (od tego czasu po dzień dzisiejszy idea to przeżycie świadome).
PLATON był rzecznikiem pluralizmu, gdyż głosił, że jest wiele idei.
PLATON w dialogu Fedon spowiada się z psychologicznej genezy swoje teorii idei, wyznaje, że przeszedł okres empiryzmu, ale zmęczyła go ta droga dochodzenia do prawdy, dlatego zaczął patrzeć nie na rzeczy zmysłowe, lecz na słowa, pojęcia i na słowach zaczął dokonywać operacji.
Spostrzeżenie ma charakter jednostkowy.
Pojęcie ma charakter ogólny, nie dotyczy nigdy jednego przedmiotu, lecz pewnej klasy przedmiotów.
Według PLATONA przedmiotami pojęć są idee. Gdziekolwiek PLATON znajduje wspólny wyraz na określenie przedmiotu, tam przeczuwa ideę.
PLATON Państwo:
Przyjęliśmy przyjmować jedną ideę dla wszystkich przedmiotów, które oznaczamy tą samą nazwą.
SCIO ME NIHIL SCINE
IDEE (idein- widzieć):
•przedmioów naturalnych
•abstraktów
•artefaktów (przedmiotów wytworzonych przez człowieka)
CECHY IDEI:
1. INTELIGIBILNOŚĆ (intelligibilitas- pojmowalność intelektualna)- wyraża tę cechę, która przeciwstawia je temu, co zmysłowe i każe traktować idee jako byty ponadempiryczne ujmowane tylko intelektem.
PLATON mówi o widzeniu idei, jednak idea jako przedmiot intelektu jest niewidzialna dla zmysłów; idea, podobnie jak atom u DEMOKRYTA, jest widzialna dla oka intelektu.
2. NIEZMIENNOŚĆ- idee są rzeczywistością, której nie dotyka stawanie się. niezmienność idei PLATON tłumaczy na przykładzie piękna w dialogu Uczta: zmieniają się tylko zmysłowe rzeczy piękne, jednak piękno samo w sobie, tzn. idea piękna nie może się zmieniać. Jeśli idea piękna zmieniłaby się, to zniknęłoby wszelkie piękno zmysłowe, bo idea piękna jest przyczyną piękna zmysłowego, a kiedy ginie przyczyna, ginie także skutek.
AUTO TO CALON IDEI
widzieć piękno samo w sobie
ARYSTOTELES oraz późniejsi filozofowie zarzucają PLATONOWI, że hipostazuje czyli przypisuje realne istnienie abstraktom takim jak stany, cechy, stosunki, zdarzenia (uprzedmiotowienie). Zarzut opiera się na sformułowaniu, że idee są rzeczami samymi w sobie.
Przedmiot abstrakcyjny to rezultat abstrakcji, a abstrakcja to proces myślowy polegający na pominięciu pewnych cech danego przedmiotu, a uwzględnieniu innych uznanych za istotne.
Przedmiot abstrakcyjny jako rezultat abstrakcji jest bytem mentalnym czyli istnieje w umyśle.
Według PLATONA idea to nie to samo co przedmiot abstrakcyjny bo idea nie jest wytworem abstrakcji (myśli).
3. BYTOWOŚĆ w sensie ścisłym- idee stanowią sferę bytu absolutnego, który nie musi wchodzić w relacje z innymi bytami. Idee są bytami samoistnymi- istnieją z samych siebie, w sobie i dla siebie (natomiast rzeczy zmysłowe nie są bytami, tylko mają byt- zapożyczony od idei).
PLATON wyróżnia dwa rodzaje rzeczywistości:
•rzeczywistość idei nie podlegającą zmianie, spełniającą kryteria bytu w sensie PARMENIDESA;
•rzeczywistość zmysłową spełniającą kryteria w sensie HERAKLITA.
PLATON godzi HERAKLITA z PARMENIDESEM poprzez wyróżnienie dwóch poziomów rzeczywistości. Według PLATONA rzeczywistość jest dwuwymiarowa.
WYKŁAD 7
Każda idea jest jednością, pod którą podpada wielość rzeczy zmysłowych.
Wielość rzeczy zmysłowych tłumaczy się przez sprawdzenie tych rzeczy do jedności odpowiadającej im idei, np. wielość zmysłowo postrzegalnych ludzi zostaje wyjaśniona przez odpowiadającą im ideę człowieka– wielość konkretnych drzew przez ideę drzew.
U PLATONA i w całej filozofii greckiej wyjaśniać to sprowadzać wielość do jedności, więc unifikować.
Według PLATONA rzeczywistość jest dualistyczna, tzn. istnieją dwie rzeczywistości:
•zmysłowa- postrzegana przez zmysły;
•idealna- będąca przedmiotem intelektu.
Idee są absolutne, rzeczy zmysłowe są względne. Rzeczy zmysłowych jest wiele, każda idea jest jednością. PLATON twierdzi, że między rzeczywistością zmysłową a idealną zachodzi związek określany mianem partycypacji (uczestnictwa). Rzeczy zmysłowe partycypują, tzn. uczestniczą w ideach, a idee tym samym są fundamentem i przyczyną rzeczy zmysłowych– u PLATONA istotne jest to, że idee są bytem, natomiast rzeczy zmysłowe mają byt zapożyczony dzięki uczestnictwu w ideach. Idee są prawzorami rzeczy zmysłowych, tzn. wyznacznikiem tego, jakie rzeczy zmysłowe mają być, np. idea tego, co święte jest prawzorem, ponieważ wyraża, jak powinny być spełniane czyny, aby można je było nazwać świętymi.
Ta relacja uczestnictwa między ideami i rzeczami jest asymetryczna czyli jednostronna- np. relacja zwierzchnika (Jan →zwierzchnik Paweł).
Relacja symetryczna to relacja wzajemna– np. bycie bratem w zbiorze mężczyzn (Jan ↔brat Paweł).
Idee stanowią sferę bytu absolutnego i jako takie nie muszą wchodzić w relacje z tym, co zmysłowe, a rzeczy nie mogą istnieć nie uczestnicząc w ideach. Relacja idei do rzeczy zmysłowych jest relacją oryginału do kopii, a taka relacja jest zawsze asymetryczna.
Według PLATONA rzeczy zmysłowe są podobne do idei, ale idee nie są podobne do rzeczy zmysłowych (odbicie w lustrze jest odbiciem twarzy, twarz nie jest wizerunkiem odbicia lustra)– człowiek jest podobny do Boga, natomiast Bóg nie jest podobny do człowieka.
Według PLATONA istnieje wiele idei, między ideami zachodzą stosunki nadrzędności i podrzędności. Świat idei jest zhierarchizowany. Na szczycie wszystkich idei znajduje się idea dobra, którą PLATON utożsamia z ideą piękna.
PLATON (dialog Państwo):
IDEA JEST POZA BYTEM
PLATON wyróżnia świat wiecznych idei, w którym króluje dobro, świat przemijających rzeczy, w którym króluje słońce (grec. helios– słońce);
PLATON mówi, że tak się ma dobro do świata idei, jak się ma słońce do świata zmysłowego.
Przyczyny powstania świata zmysłowego:
idee są przyczynami wzorczymi rzeczy zmysłowych, czyli prawzorami rzeczy zmysłowych; idee jednak nie są przyczynami sprawczymi świata zmysłowego, niczego nie sprawiają, przyczyną sprawczą świata zmysłowego jest DEMIURG, czyli boski budowniczy, platoński BÓG.
Teorię powstania świata zmysłowego PLATON przedstawia w czterech punktach w dialogu Timaios:
i.byt, który istnieje zawsze (idee) nie zmienia się;
ii.to, co zmienia się, nie jest bytem w prawdziwym tego słowa znaczeniu;
iii.to, co zmienia się, wymaga przyczyny sprawczej, a przyczyną tą jest właśnie Demiurg;
iv.Demiurg wytwarza rzecz zmysłową wpatrując się w idealny wzorzec, a więc Demiurg wytwarza rzeczy zmysłowe na wzór idei.
WYKŁAD 8
DEMIURG wytwarza rzeczy zmysłowe z pierwotnej materii, a pierwotna materia jest rzeczywistością amorficzną (bezkształtną), wieczną, jest trwałym, nieokreślonym podłożem zdolnym do przyjmowania wszelkich form.
PIERWOTNA MATERIA=APEIRON (BEZKRES NAKSYMANDRA)
Przyczyną twórczą rzeczy zmysłowych są IDEE
Przyczyną sprawczą jest DEMIURG.
Przyczyną materialną jest PIERWOTNA MATERIA
PLATON ogranicza moc twórczą DEMIURGA przez dodanie do jego czynności niezbędnego tworzywa, tzn. pierwotnej materii, kierując się zasadą, że nic nie może powstać z niczego.
PLATON ogranicza również wolność DEMIURGA, każąc mu tworzyć według zewnętrznych wobec niego wzorców, czyli według idei.
DEMIURG PLATONA nie jest absolutem (absolutae- uwalniać), czyli bytem nieuwarunkowanym, bo jego tworzenie jest uwarunkowane przez istnienie dwóch rzeczywistości: idei (model) i pierwotnej materii (substrat stwarzania).
DEMIURG to budowniczy świata, jego tworzenie polega na kształtowaniu- DEMIURG kształtuje rzeczy z pierwotnej materii na wzór idei. Działanie DEMIURGA polega na wprowadzaniu do rzeczy znajdujących się w stanie nieuporządkowania pewnej zmiany, porządku. Dlatego też u PLATONA proces powstawania jest pojęty jako przejście od tego, co nieokreślone, do tego, co określone- polega na wprowadzaniu czynnika określonego w to co nieokreślone.
W dialogu Fileb PLATON w dziedzinie rzeczy zmysłowych, tzn. przemijających wyróżnia cztery elementy:
•apeiron- bezkres (element nieokreślony);
•peras- granica (element określony);
•meiktos- zmieszanie bezkresu i granicy (przyczyną zmieszania jest DEMIURG);
•aitia- przyczyna.
DEMIURG według PLATONA jest dobry w sensie osobowym, ale DEMIURG nie jest ideą dobra, nie jest samym dobrem.
DEMIURG jest dobry, bo urzeczywistnia dobro w świecie zmysłowym odciskując w rzeczach porządek i harmonię.
Za sprawą DEMIURGA, który wpatruje się w ideę dobra, świat jest KOSMOSEM (ładem, porządkiem) a nie CHAOSEM.
GRAFICZNA ILUSTRACJA FILOZOFII PLATONA
A. idee
partycypacja przypominanie (anamnesis)
(Demiurg pośredniczy)
B. świat zmysłowy C. dusza
doświadczenie/mniemanie
(doksa)
TEORIA POZNANIA PLATONA
PLATON odwołuje się do mitu formułując teorię poznania. Otóż według PLATONA dusza przed wcieleniem przebywała w świecie idei i tam nabyła wiedzę, która później ożywa w człowieku. Z chwilą wstąpienia w przemijające ciało ta wiedza została przesłonięta pierwiastkiem zmysłowym. Prawdziwe poznanie jest normą anamnezji (przypomnienia), jest ujawnieniem tego, co zawsze już znajduje się w ludzkiej duszy. PLATON głosi, że nasza wiedza jest wrodzona. Dowodząc istnienia wiedzy wrodzonej PLATON odwołuje się nie tylko do mitu.
W dialogu Fedon teoria wiedzy wrodzonej znajduje merytoryczne uzasadnienie, tamże PLATON przeprowadza następujące rozumowanie w odniesieniu do poznania matematycznego:
Za pomocą zmysłów rozpoznajemy rzeczy równe, kwadratowe, okrągłe, żadna jednak spostrzeżona zmysłowo rzecz nie jest doskonale kwadratowa, okrągła, doskonale równa innej rzeczy. Takie idealne rzeczy istnieją tylko w myśli. Stąd istnieje rozbieżność pomiędzy danymi zmysłowymi a pojęciami. Pojęcia mają coś więcej w stosunku do danych zmysłowych. To „coś więcej” nie bierze się z zewnątrz, od świata zmysłowego, lecz z naszego wnętrza, z naszej duszy. Umysł przy okazji danych zmysłowych wnikając w siebie odnajduje idealną wiedzę.
Natywizm- pogląd PLATONA, że nasza wiedza jest wrodzona.
PLATON twierdzi, że rozum jest nie tylko początkiem poznania, ale też jego celem. Rozum jest samowystarczalny w procesie poznania. PLATON reprezentuje skrajny racjonalizm (aprioryzm- od a’ priori- tego, co wcześniejsze, od tego co wcześniejsze od wrażeń zmysłowych).
Teoria anamnezy wyjaśnia jedynie, że w duszy mamy wrodzony ogląd prawdy, natomiast poszczególne stopnie i poziomy poznania PLATON omawia w dialogu Państwo.
Dwa stopnie poznania:
1.mniemanie (doksa)
•wyobrażenie
•wierzenie
2.wiedza (episteme)
•poznanie dianoetyczne
•poznanie noetyczne
Mniemanie (doksa) nie jest poznaniem we właściwym sensie. Dogłębnym, prawdziwym poznaniem jest wiedza
Przedmiotem mniemania jest to, co zmysłowe; niższym stopniem mniemania jest wyobrażenie dotyczące cieni, odbić. Chcąc uchwycić istotę odbicia musimy odnieść porównawczo odbicie do jego przedmiotu. Wierzenie dotyczy już nie odbić, ale samych przedmiotów zmysłowych. W tym wypadku mamy do czynienia z nawiązaniem do naturalnego zaufania do rzeczywistości. Przedmioty zmysłowe są dane w ten sposób, że raczej budzą zaufanie, jednakże wierzenie może być fałszujące, bo zmysły zawsze są nakierowane na to, co zmienne. Na poziomie mniemani docieramy do istoty rzeczy, dlatego mniemanie nie jest poznaniem we właściwym sensie.
Wiedza (episteme) jest poznaniem we właściwym sensie. Poznanie dianoetyczne jest niższą postacią episteme. Dotyczy ono przedmiotów matematycznych. Matematyka ma dwa rodzaje pomocy naukowych: przedmioty fizyczne oraz hipotezę (termin przyjęty hipotetycznie). Matematyka osiąga poziom poznania dianoetycznego. Natomiast poziom poznania noetycznego może osiągnąć jedynie filozofia. Poznanie noetyczne to bezpośredni ogląd idei. Terminologia łacińska poznanie dianoetyczne oddaje przez poznanie dyskursywne discursus- rozmowa, rozprawa) natomiast poznanie noetyczne oddaje przez poznanie intuicyjne (intuitus- przyglądanie się).
DYSKURS- postać myślenia zmierzająca do jakiegoś celu poznawczego przez pośrednie operacje umysłowe takie jak: uogólnianie, analiza, synteza, wnioskowanie (znamiona dyskursywności). Jest to forma poznania pośredniego.
POZNANIE INTUICYJNE- poznanie bezpośrednie, jako takie, które dociera do samego przedmiotu, a nie do odpowiadającemu przedmiotowi znaku czy symbolu. Poznanie intuicyjne u PLATONA jest momentalne, tzn. akt intuicyjny w przeciwieństwie do dyskursu nie jest aktem rozwijającym się w czasie. Ujęcie intuicyjne jest całościowe, tzn. prezentuje przedmiot w jednym rzucie, od razu. Akt intuicyjny ma charakter receptywny (odbiorczy)- prawda postrzegana przez intuicję zniewala nasz umysł bez żadnej aktywności z jego strony.
INTUICJA INTELEKTUALNA, według PLATONA istniejąca, to intelektualny ogląd, bezdyskursywny akt rozumu, którego charakterystykę stanowią ww. cechy intuicji.
W dialogu Państwo PLATON używa zwrotu OKO DUCHA, OKO UMYSŁU.
WYKŁAD 9
ARYSTOTELES:
i.Bóg jest samokontemplującą się istotą.
ii.Bóg jest substancją ponadzmysłową tzn. jest samą tylko formą, czystym aktem (czysty- nie zawiera domieszki potencja