Przyczyny powstania:
o wydarzenia piętnastolecia istnienia Królestwa Polskiego - zawiedzione nadzieje na pełną niepodległość; nie wywiązanie się Aleksandra I z obietnic powiększenia Królestwa o dawne ziemie polskie; nie przestrzeganie konstytucji i nie tolerowanie liberalnej opozycji (Kaliszanów);
o wybuch rewolucji w Paryżu (rewolucja lipcowa 1830) - obalenie dynastii Burbonów we Francji;
o walka o niepodległość w Belgii - walka o obalenie panowania holenderskiego;
o pogłoski o zbrojnej interwencji Mikołaja I, w ramach Świętego Przymierza (Rosja, Austria, Prusy), we Francji i Belgii - w marszu na zachód miały wziąć udział również pułki polskie - co było niezgodne z konstytucją;
o zagrożenie aresztowaniem członków sprzysiężenia podchorążych Piotra Wysockiego przyspieszyło decyzję o wybuchu powstania.
Przebieg:
o noc listopadowa - 29 listopada 1830 r. wybuchło powstanie;
o cywile zaatakowali Belweder, jednak nie osiągnęli celu, ponieważ wielki książę Konstanty ocalał i uciekł z Warszawy;
o podchorążowie podpalili browar na Solcu;
o maszerując podchorążowie spotkali się z wrogim milczeniem bogatej ludności Warszawy, natomiast uboga ludność poparła powstanie i zdobyła Arsenał i miasto. Arystokracja zwołała posiedzenie Rady Administracyjnej i wydała odezwę nawołującą do spokoju, jednocześnie podjęła rozmowy z Konstantym;
o spiskowcy w odpowiedzi zawiązali 1 grudnia Towarzystwo Patriotyczne (przywódcą został Joachim Lelewel), Towarzystwo miało charakter rewolucyjny, żądało: zaprzestania rozmów z Rosją i liberalizacji (wolności w życiu społecznym);
o pod naciskiem Towarzystwa Rada Administracyjna utworzyła i powołała Rząd Tymczasowy na czele z Czartoryskim, w którego skład wszedł także Lelewel (nowy rząd miał podobny program jak Rada Administracyjna);
o tymczasem 5 grudnia ogłoszona została dyktatura gen. Józefa Chłopickiego, doświadczonego dowódcy z armii napoleońskiej (przeciwnik powstania, dążył do ugody z Mikołajem I), nakazał rozbroić lud warszawski;
o 18 grudnia, ku wściekłości Chłopickiego, sejm uznał powstanie za narodowe, ponieważ Mikołaj I zażądał bezwarunkowej kapitulacji (Mikołaj I chciał wykorzystać powstanie jako pretekst zlikwidowania autonomii królestwa);
o 25 stycznia 1831 r. sejm, pod naciskiem Towarzystwa Patriotycznego i ulicy, zdetronizował Mikołaja I, co było przekreśleniem nadziei na ugodę z carem;
o sejm wybrał, na miejsce Chłopiockiego, nowego naczelnego wodza, człowieka o marnych zdolnościach wojskowych - Michała Radziwiłła;
o w lutym rozpoczęła się wojna polsko-rosyjska: Rosja - 130 tys. żołnierzy (dowódca feldmarszałek Iwan Dybicz, od czerwca dowództwo przejął Paskiewicz), Polska - 50 tyś. żołnierzy;
o pierwsze zwycięstwo odniesione pod Stoczkiem przez Józefa Dwernickiego;
o bitwa pod Grochowem - obie armie poniosły w niej ciężkie straty; gen. Chłopicki został ranny, a jego miejsce zajął gen. Jan Skrzynecki;
o przy boku Skrzyneckiego znalazł się talent wojskowy - gen. Ignacy Prądzyński, który opracował plan kontrofensywy, jednak z winy Skrzyneckiego, który okazał się wodzem całkowicie nieudolnym i pozbawionym wiary w zwycięstwo, plany te nie zostały zrealizowane. Tak więc w początkach kwietnia Skrzynecki zahamował dobrze rozwijającą się ofensywę na Siedlce, gdy armii polskiej udało się zaskoczyć i pobić Rosjan pod Wawrem i Iganiami;
o klęska pod Ostrołęką - przez niezdecydowanie i nieudolność Skrzyneckiego można było zniszczyć resztki sił Dybicza, gdyż stracił on ponad 40 tyś. ludzi, a dodatkowo jego szeregi dziesiątkowała cholera;
o zmarłego w czerwcu na cholerę Dybicza zastąpił gen. Iwan Paskiewicz, który przeprawił się przez Wisłę i podszedł Warszawę od zachodu, przy całkowitej bezczynności Skrzyneckiego;
o 11 sierpnia Skrzyneckiego pozbawiono dowództwa - nowym wodzem został gen. H. Dembiński;
o tymczasem w Warszawie lud był niezadowolony, nastroje te wykorzystało Towarzystwo Patriotyczne - 15 sierpnia wybuchły zamieszki, lud zamordował kilku generałów i szpiegów Nowosilcowa;
o rząd stracił panowanie nad stolicą, wtedy władzę w swe ręce ujął gen. Jan Krukowiecki; Krukowiecki stłumił rozruchy i surowo ukarał ich uczestników;
o armia gen. Paskiewicza zbliżała się do Warszawy; 6 września Rosjanie rozpoczęli szturm na Wolę, która została zdobyta ;
8 września stolica skapitulowała;
o trwały jeszcze poszczególne punkty oporu, a najdłużej (do 21 października 1831) bronił się Zamość;
Skutki powstania:
· nastanie ciężkiej ery Paskiewicza (patrz: Polska po upadku Powstania Listopadowego);
· statut organiczny (ograniczenie autonomii Królestwa Polskiego, np. zakaz posiadania przez króla armii);
· represje wobec uczestników powstania (zsyłki na Sybir, konfiskaty majątków powstańców);
· zlikwidowanie Uniwersytetu Warszawskiego
· Wielka Emigracja.
Główne ugrupowania polityczne w powstaniu:
· obóz arystokratyczny (Czartoryskiego) - godził się na walkę licząc na poparcie mocarstw europejskich; łudził się on, że dojdzie do porozumienia z carem;
· lewica Towarzystwa Patriotycznego (m.in. Pułaski) - radykałowie, uważali się za szlacheckich rewolucjonistów i domagali się reform w tym także chłopskiej, chcieli chłopów powołać pod broń;
· prawica Towarzystwa Patriotycznego oraz Kaliszanie - nie chcieli pogłębienia powstania i przekształcenia go w ruch ogólnonarodowy, byli zwolennikami monarchii i ściśle przestrzeganej konstytucji.
