1. Składnia- dział gramatyki zajmujący się funkcją wyrazu w zdaniu, układem zdania oraz jego budową.
2. Wypowiedzenie- ogół wszystkiego , co mówimy, by przekazać jakąś informację.
Podział: Zdanie, Równoważnik zdania
3. Zdanie- wypowiedzenie zawierające czasownik w formie osobowej
4. Równoważnik zdania- wypowiedzenie , w którym nie występuje czasownik w formie osobowej (może wystąpić imiesłów lub nieosobowa forma czasownika)
5. Części zdania:
a. Podmiot:
-Podmiot to nadrzędna część zdania nazywająca wykonawcę czynności lub nosiciela stanu( oznacza osoby, zwierzęta, przedmioty, zjawiska, pojęcia)Odpowiada na pytania kto?co?
-Podmiot wyrażony jest:
*rzeczownikiem lub zaimkiem rzeczownym(on)
*innymi częściami mowy w funkcji rzeczownika -przymiotnik(np. chory), liczebnik( szósta minęła),bezokolicznik (śpiewać jest przyjemnie),
-rodzaje podmiotów:
Rodzaje podmiotu:
* Gramatyczny- rzeczownik w mianowniku
* domyślny – sprawcy czynności nie odnajdujemy w zdaniu, jednak domyślamy się z kontekstu , kto jest sprawcą czynności
* szeregowy-kilka wyrazów pełni funkcję podmiotu
* logiczny- wyrażony w dopełniaczu (podróżnym
Istnieją też zdania bezpodmiotowe- najczęściej zjawiska przyrody,
b. Orzeczenie – część zdania nazywająca czynność lub stan osoby , albo
rzeczy .Odpowiada na pytanie :co robi? Co się z nim dzieje? W jakim znajduje się stanie?
*Orzeczenie jest najczęściej wyrażone czasownikiem w formie osobowej , w różnych czasach i liczbach trybu oznajmującego , przypuszczającego , rozkazującego
*Rodzaje orzeczeń :
· czasownikowe –wyrażone osobową formą czasownika
· imienne- składają się z łącznika(forma czasownika –być zostać , stać się) i orzecznika( wyrażonego rzeczownikami , liczebnikami, przymiotnikami np. jest szósty
c. dopełnienie – część zdania wskazująca na przedmiot i uzupełniająca znaczenie orzeczenia
Odpowiada na pytania przypadków od D-Msc.
* dopełnienie przeważnie wyrażone jest rzeczownikiem
* rodzaje dopełnień
*bliższe – dopełnienie, które przy zmianie strony czasownika z czynnej na bierną ( jest pisany) staje się podmiotem
*dalsze- dopełnienie , które przy zmianie strony czasownika z czynnej na bierną nie staje się podmiotem
d. przydawka- część zdania określająca właściwości pomiotu odpowiada na pytania jaki? który? czyj? ile? czego? z czego?
*przydawka wyrażana jest najczęściej rzeczownikiem , przymiotnikiem, liczebnikiem , zaimkiem, imięsłowem przymiotnikowym
* rodzaje przydawek:
* przymiotna – wyrażona przymiotnikiem , zaimkiem, liczebnikiem, imięsłowem przymiotnkowym
* rzeczowna – wyrażona rzeczownikiem
* dopełnieniowa –wyrażona za pomocą rzeczownika w dopełniaczu
* przyimkowa –wyrażona rzeczownikiem z przyimkiem (dziewczyna z warkoczem).
e. okolicznik-część zdania określająca czasownik , określa jej okoliczność lub cechę
okolicznik wyrażony jest:
* przysłówkiem ( leci szybko)
* zaimkiem przysłownym ( tutaj można zostać)
*wyrażeniem przyimkowym ( marudzisz od rana)
* imięsłowem przysłówkowym( szedł oglądając się)
*bezokolicznikiem ( Idę się przespać )
* rzeczowniki o znaczeniu przysłówków (wieczorem wrócę do domu)
* rodzaje okoliczników:
*miejsca (gdzie, dokąd , skąd, którędy)
* czasu( kiedy , dokąd)
* przyczyny( dlaczego, z jakiego powodu, z jakiej przyczyny)
* celu( w jakim celu, po co)
*sposobu( jak , w jaki sposób)
*warunku( pod jakim warunkiem , w jakim wypadku)
* przyzwolenia ( mimo co, mimo czego, wbrew czemu)
6. Rozbiór logiczny- rozbiór na części mowy
7. Rozbiór gramatyczny – rozbiór na części zdania
8. Grupa podmiotu- podmiot wraz ze swymi określeniami ( podmiot + przydawka )
9. Grupa orzeczenia – orzeczenie wraz z określającymi go wyrazami ( orzeczenie + okolicznik+ dopełnienie)
10. Zespoły składniowe :zespoły wyrazów powiązane ze sobą znaczeniem i formą gramatyczną
11. Związki wyrazowe –wyrazy połączone w stosunku podrzędnym zgody, rządu i przynależności:
a. związek zgody -wyraz określany (nadrzędnik) i wyraz określający (podrzędnik) mają te same formy gramatyczne(gadająca głowa, pierwszy zawodnik)
b. związek rządu-wyraz określany narzuca przypadek wyrazowi określającemu( komentator meczu, komentował mecz)
związek przynależności –stawiamy takie pytania jak o przysłówek ( jak , gdzie , kiedy), a wyraz określający jest nieodmienny (tańczy swobodnie)
12. Podział zdań:
ZDANIA :pojedyncze złożone, rozwinięte nierozwinięte współrzędnie podrzędnie
13. Zdanie pojedyncze-zdanie posiadające tylko jedno orzeczenie .
14. Zdanie pojedyncze nierozwinięte –zdanie zawierające samo orzeczenie lub podmiot z orzeczeniem.
15. Zdanie pojedyncze rozwinięte – zdanie zawierające podmiot z orzeczeniem oraz inne części zdania.
16. Zdanie złożone- zdanie zawierające więcej niż jedno orzeczenie.Można podzielić je na zdania składowe.
17. Zdanie złożone współrzędnie – składa się z dwu lub więcej zdań składowych, z których żadne nie uzupełnia ani nie określa drugiego.
18. Rodzaje zdań współrzędnie złożonych:
a. łączne – łączność w czasie lub przestrzeni treści dwóch zdań składowych (np. nauczyłem się i zdałem) Spójniki : i , a, oraz , ani, zarazem, też ,także. Symbol: 1 2
_____-----_____
b. rozłączne-wykluczanie się wzajemne treści dwóch zdań składowych (np. Pójdę na spacer , albo obejrzę film).Spójniki: albo , bądź, czy , lub. Symbol:
1 2
......
c. przeciwstawne- przeciwstawianie się treści dwóch zdań składowych (np. Odwiedziłbym cię, ale muszę wyjechać) .Spójniki :ale, zaś, a, jednak,natomiast,lecz.Symbol:
1 ......... 2
d. wynikowe-treść jednego zdania składowego wynika z treści drugiego zdania.Spójniki: więc, toteż, zatem , dlatego.Symbol:
1 ......... 2
19. Zdania podrzędnie złożone-zdania pozostające między sobą w zależności. Jedno z nich jest nadrzędne (główne) , drugie natomiast jest podrzędne (poboczne) i podlega pierwszemu.Połączone są ze sobą spójnikami podrzędności oraz zaimkami rzeczownymi, przymiotnymi, przysłownymi.
20. . Rodzaje zdań podrzędnie złożonych :
a. podmiotowe- zdanie podrzędne odpowiada na pytanie kto? co?, zastępuje podmiot zdania nadrzędnego(Wiadomo, czym jest przyjaźń)Spójniki:, że, żeby, jak, jakby, ten , ta, to, kto, co
b. orzecznikowe- zdanie podrzędne odpowiada na pytanie: kim jest, czym jest, jaki , jaka, jakie jest , w jakim jest stanie.(Sytuacja była taka, jakiej można się było spodziewać) Spójniki:co, jaki, , że , żeby , iż
c. przydawkowe- zdanie podrzędne zastępuje przydawkę zdania nadrzędnego , odpowiada na pytania : jaki, który , czyj, ile, . Spójniki:
d. okolicznikowe czasu kiedy , odkąd, dokąd, jak długo,
przyczyny:czemu, dlaczego , z jakiej przyczyny, powodu
miejsca: gdzie , skąd , dokąd, którędy
przyzwolenia:mimo co, mimo czego, wbrew czemu
warunku: pod jakim warunkiem,
sposobu: w jaki sposób, jak?
Celu: po co, dlaczego, w jakim celu>
E. dopełnieniowe –pytamy tak jak o przypadki
Praca nie zwiera wszystkiego ale spokojnie na 4 wystarczy ;)
