Definicja pojęcia "renesans" i geneza epoki:
Epoka, w dziejach kultury zwana renesansem, rodowodowo związana z Włochami, nosi nie włoskie, lecz francuskie miano "renaissance", co oznacza dokładnie odrodzenie. Nazwą tą, jako terminem historyczno-literackim, posłużyli się świadomie dopiero uczeni XIX w. , określając nią zjawisko odrodzenia literatury antycznej oraz odnowienia studiów starożytnych. W późniejszej fazie rozwoju nowej idei zakresterminu "renesans" poszerzył się; obejmuje się nim odnowienie, odrodzenie się ludzkości (renovatio hominis), podnoszenie się jej na wyższy poziom; także odnowienie starożytności (renovatio antiquitais), odrodzenie przeszłości, dawnej wiedzy, kultury i sztuki antyku, programowo zapoczątkowane w XIV w. Na rozwój renesansu, jako epoki w dziejach kultury europejskiej, złożyło się wiele czynników historycznych. Do głównych należy kryzys papiestwa i rozwój reformacji, wielkie odkrycia geograficzne, rozbicie jedności cesarsko-papieskiej Europy oraz powstawanie, po okresie rozbicia feudalnego, zjednoczonych państw (m.in. Hiszpania, Francja, Szwajcaria, Polska).
Ramy czasowe epoki:
Odrodzenie (renesans) rozpoczęło się w XIV w. we Włoszech, a w krajach północnoeuropejskich (w tym w Polsce) w końcu XV w.; trwało we Włoszech do początku XVI w., a na północy Europy do końca tego wieku (po lata trzydzieste XVII w.).
Początki renesansu w Polsce:
Na ostatnie dwa dziesięciolecia XV wieku przypada w Polsce świt idei renesansowych (już "Historia Polski" Długosza realizuje myśl humanistyczną). W końcu wieku XV przybywają do Polski wędrowni humaniści - poeci: Filip Buoanaccorsi, Konrad Celtis. Kształtuje się także w opisywanym okresie mecenat związany z dworami możnowładców i arcybiskupów. Późna faza średniowiecza (II połowa XV wieku) stopniowo ustępuje czasom przełomu renesansowego, w których rozwija się łacińska poezja humanistyczna, tworzona przez polskich artystów (Mikołaj Hussowski, Jan Dantyszek, Andrzej Krzycki, Klemens Janicki).
Rozwój drukarstwa:
W okresie przełomu renesansowego nastąpił także rozwój sztuki drukarskiej. Pierwszy, wędrowny jeszcze warsztat drukarski pojawił się w Polsce w 1473 roku. Od 1503 roku drukarstwo na stałe już wrasta w dzieje kultury polskiej (duże znaczenie mają zwłaszcza drukarnie krakowskie: Hallera, Hochfedera, Unglera).
Akademia Krakowska:
Olbrzymie znaczenie dla rozwoju renesansu miała także działalność Akademii Krakowskiej. W XV wieku w jej kręgu rozwijały się powiązania z kulturą humanistyczną Włoch i kulturą antyczną. Wprowadzono do programu nauczania autorów klasycznych Wergiliusza, Owidiusza, Horacego, Terencjusza.
Humanizm:
Głównym prądem umysłowym epoki renesansu był humanizm. Twórcy humanizmu pochodzili z Florencji, która w XV w. pod rządami Medyceuszów osiągnęła najwyższą pozycję wśród miast włoskich. Podstawą tego nurtu była niczym nie ograniczona wiara w istotę ludzką i jej możliwości na ziemi. Humanizm odrzucił średniowieczny teocentryzm, żeby zastąpić go antropocentryzmem,który stawiał człowieka w centrum wszechświata. Wzorców dostarczył humanizmowi antyk: pietyzm dla siły duchowej i piękna fizycznego, umiłowanie mądrości czerpanej wprost z natury i wierne naśladowanie owej natury - mimesis. Wszechstronne, kierowane, harmonijne formowanie osobowości oraz twórczych zdolności człowieka (humanitas) było niejako powtórzeniem greckiego ideału wychowawczego (starożytna nazwa "paideia"). Humanistyczne przejęcie się antykiem nie miało znamion amatorszczyzny, było dogłębne; chciano poznać możliwie najwięcej i najdokładniej. Tak zrodziły się nauki humanistyczne uprawiane na wielu uniwersytetach europejskich, w tym na liczącej się Akademii Krakowskiej.
Recepcja antyku w renesansie:
Renesans nie "odkrył" antyku, tak jak odkrywa się nowe, nie znane dotąd lądy; w tym sensie humaniści nie byli Kolumbami obszarów starożytnej kultury. Wiadomo bowiem, że i uczone łacińskie średniowiecze miało rozległą orientację w zakresie grecko-rzymskich osiągnięć nauki, literatury, a zwłaszcza filozofii (scholastyka Arystotelesa). Jednakże średniowieczna wiedza o antyku była mniej kompletna, w pewnym sensie chaotyczna, bo operująca poszczególnymi fragmentami,a nadto nacechowana niejaką ostrożnością, mającą źródło w określonym stosunku do "pogańskiej" epoki. Natomiast renesansowe odkrycie antyku polegało na wspomnianym już wskrzeszaniu jego duszy, czyli na próbie zrozumienia i pojęcia starożytności jako sensownej całości, w której każdy element ma określone miejsce i znaczenie tłumaczące się właśnie w związku z ową całością. Takie ujęcie przyczyniło się do innego, bardziej wszechstronnego naświetlenia starożytnej wiedzy i kultury, do nadania jej zabytkom nowego, właściwego sensu.
Renesans a reformacja:
Obok humanizmu ważną rolę w kulturze i literaturze europejskiej odegrały ruchy umysłowe zmierzające ku reformie, odnowie religii, życia religijnego oraz instytucji Kościoła. Doprowadziły one do powstania nowych wyznań reformowanych, zwanych protestanckimi. Ruch reformacyjny
(patrz hasło: reformacja) domagał się odnowy moralnej i doktrynalnej chrześcijaństwa i samego Kościoła, właściwego odczytania tekstu Pisma Świętego i oparcia na nim zasad wiary.
Prace nad przekładem Biblii:
Ponieważ Biblia miała stanowić podstawę wyznaniową, uwolnioną od wielowiekowych interpretacji Kościoła, należało sporządzić taki jej przekład, aby ustalić najwłaściwszą postać tekstów Starego i Nowego Testamentu. W protestantyzmie wszyscy wierni od początku zostali dopuszczeni do bezpośredniego kontaktu z Pismem Świętym, co w wyznaniu rzymsko - katolickim nastąpiło dużo później. Na okres renesansu datuje się najintensywniejsze prace nad przekładami Biblii, zarówno po stronie protestanckiej, jak i katolickiej. Tłumaczeniem Pisma Świętego zajął się m.in. Erazm z Rotterdamu, a wśród tłumaczy polskich najwybitniejszym był Jakub Wujek (patrz hasło: Biblia Jakuba Wujka), którego przekład (katolicki) został wydany w 1599 r. i był oficjalnie używany przez Kościół katolicki aż do czasu ukazania się w 1966 r. Biblii Tysiąclecia.
Lektura dodatkowa:
- J. Ziomek, "Renesans"
- J. Pelc, "Literatura renesansu w Polsce"
- J. Burckhardt, "Kultura odrodzenia we Włoszech"
- A. Borowski, "Renesans"
- T. Klaniczay, "Renesans, manieryzm, barok"
