Psychologia rozwojowa, ogólna i osobowości

PSYCHOLOGIA ROZWOJOWA, OGÓLNA I OSOBOWOŚCI
Psychologia rozwojowa- (biegu życia), jest to jedna z najszerszych subdyscyplin psychologii koncentrująca się na zmianach i zdolnościach pojawiających się w miarę rozwoju. Psychologowie są zainteresowani, na czym polegają te zmiany? Co te zmiany powodują?
Można powiedzieć, że psychologia rozwojowa ma dwa cele:
*opisanie zachowania ludzi w poszczególnych momentach rozwoju
*znalezienie przyczyny procesów powodujących określone zmiany w zachowaniu
1. Wzrastanie- oznacza rzeczywiste biologiczne czy ilościowe zwiększania się rozmiarów np powiększanie się ciała, dowolnej części ciała przez wzrost liczby komórek.
Zasadnicza różnica między wzrostem a dojrzewaniem polega na tym, że czynniki środowiskowe mają większą możliwość wpływania na wzrastanie.
2.Dojrzewania- oznacza rozwój komórek do takiego stanu, w którym organizm może w pełni je wykorzystać. Dojrzewania obejmuje genetycznie kontrolowane przemiany, które doprowadzają komórkę do stanu dojrzałości, czyli inaczej do gotowości uruchomienia chodzenie, lokomocji, opanowania mowy.
3.Uczenie się- jest to stosunkowo trwała zmiana zachowania będąca rezultatem doświadczenia. Proces uczenia się zależy od dojrzewania.
4.Okresy krytyczne-są to specyficzne przedziały czasu, w którym wydarzenia środowiskowe wywierają największy wpływ na rozwijający się organizm.
5.Główne problemy psychologii rozwojowej. Do głównych problemów psychologii rozwojowej należy pytanie: natura czy wychowanie? Czy głównym źródłem zmian rozwoju są czynniki biologiczne(natura) czy środowisko i doświadczenie(wychowanie).
Czy rozwój jest normatywny? Czy idiograficzny?
Rozwój normatywny to rozwój, w którym badacze starają się poświęcić czas na poznanie ogólnych prawideł rozwoju człowieka.
Rozwój idiograficzny to rozwój, gdzie badaczy interesują różnice indywidualne między ludźmi.
6.Okresy życia człowieka dzielimy na:
a)okres prenatalny- od poczęcia do narodzin.
Komórka ma 3 podstawowe składniki - jądro, cytoplazmę otaczającą jądro i błonę komórkową. Materiał genetyczny znajduje się w jądrze komórkowym w postaci pasm będących związkami chemicznymi a nazywanymi chromosomami. W kształcie podwójnej spirali, cząsteczka kwasu dezoksyrybonukleinowego (DNA) będąca budulcem chromosomów jest nośnikiem informacji genetycznej. Każda komórka (z wyjątkiem komórek płciowych) zawiera w jądrze 23 pary chromosomów, w sumie jest ich 46. Komórki płciowe (jaja i plemniki) zawierają 23 pojedyncze chromosomy, ponieważ 2 komórki płciowe łączą się w trakcie zapłodnienia - mają, więc w swojej połączonej formie 46 chromosomów - 23 od matki i 23 od ojca.
Materiał genetyczny przenoszony jest przez chromosomy w jednostkach zwanych genami. Każdy chromosom zawiera tysiące genów, a każdy z genów jest utworzony z około tysiąca nukleotydów.
DNA człowieka zawiera 100 tysięcy genów w każdej komórce ciała. Pełny zestaw genów odziedziczony po obojgu rodzicach to genotyp. Natomiast właściwości, które organizm ostatecznie rozwinie - to znaczy cechy obserwowalne, takie jak budowa ciała, czy kolor oczu nazywamy fenotypem. Geny determinują nie tylko, jakie właściwości rozwiniemy, ale także, kiedy to nastąpi. Instrukcje te są wykonywane poprzez syntezę białek. Geny strukturalne kierują wytwarzaniem białek w cytoplazmie za pomocą kwasu rybonukleinowego (RNA). Geny regulujące kierują aktywnością genów strukturalnych, pobudzając lub blokując ich aktywność zgodnie z potrzebami. Badania w zakresie genetyki doprowadziły do stwierdzenia, że większość ludzkich cech ma charakter, poligenetyczny, co oznacza, że zależą one nie od jednego genu, lecz od kombinacji genów, np. taka cecha jak wzrost zależy od większej liczby genów. Także złożone cechy psychiczne człowieka takie jak emocjonalność, zależą od współdziałania wielu grup genów.
Teoria dziedziczenia cech oparta jest na koncepcji istnienia genów dominujących i recesywnych. Geny, których działalność zawsze się ujawnia nazywane są dominującymi. Geny, które wywierają wpływ dopiero w połączeniu z podobnymi genami nazywają się recesywnymi. I tak, ktoś posiadający gen brązowego koloru oczu (gen dominujący) będzie miał oczy brązowe nawet wtedy, gdy drugi gen pary odpowiada za kolor niebieski (gen recesywny). Niebieski kolor oczu pojawi się wtedy, gdy gen recesywny znajdzie się w parze z innym genem recesywnym, determinującym kolor niebieski.
A w jaki sposób wyznaczana jest płeć dziecka? Zarówno w żeńskiej jak i męskiej komórce rozrodczej 22 pary chromosomów są takie same, a dwudziesta trzecia para determinuje płeć. Mężczyźni mają jeden chromosom X i jeden nieco mniejszy Y (para XY) a kobiety dwa chromosomy X (para XX). Gdy potomek otrzymuje od obojga rodziców chromosom X będzie dziewczynką (XX), jeśli od matki otrzyma chromosom X a od ojca Y będzie chłopcem(XY). Tak, więc to nie kobieta determinuje płeć dziecka, lecz mężczyzna. Zarówno kobieta jak i mężczyzna mogą wyprodukować ponad milion genetycznie różnych komórek rozrodczych. Po obliczeniu możliwych kombinacji materiału genetycznego po wniknięciu plemnika w jajo stwierdzamy, że para rodziców może teoretycznie zrodzić 64 biliony różnych potomków. Trzeba, więc pamiętać, że dziedziczenie oznacza zarówno podobieństwa rodzinne jak i różnice indywidualne. Jeśli uwzględnimy jeszcze zmienność czynników środowiskowych oddziaływujących w trakcie ciąży i po urodzeniu, można zrozumieć skąd bierze się ogromna różnorodność cech indywidualnych u ludzi. Już w okresie ciąży na materiał genetyczny płodu działają czynniki środowiskowe, które mogą zablokować aktywność niektórych genów.
W pierwszych miesiącach ciąży złe odżywianie się, przyjmowanie użytek takich jak alkohol, czy nikotyna a także niektórych leków może przeszkodzić w normalnym kształtowaniu się organizmu. Przykładem może być przyjmowanie w latach 60-tych leku uspokajającego thalidomidu, co spowodowało zablokowanie genu odpowiedzialnego za rozwój kończyn dziecka. Urodzone noworodki miały tylko kikuty rąk i nóg. Z wielu badań wynika, że dzieci matek palących w czasie ciąży mają niższą wagę urodzeniową. Uogólniając wyniki badań na ten temat można powiedzieć, że chcąc przewidzieć fenotyp człowieka trzeba znać kombinację wpływów genetycznych i środowiskowych.
Przebieg rozwoju prenatalnego:
W momencie zapłodnienia, czyli wniknięcia plemnika do jaja, powstaje zygota. Zostaje poczęte dziecko. Zygota przechodzi w dół lO-centymetrowego jajowodu do macicy. W tym czasie zaczyna się wielokrotnie dzielić formując nowe komórki. Wędrówka zapłodnionego jaja do macicy trwa około 7 dni, a proces zagnieżdżenia się jaja w macicy przy pomocy specjalnych wypustek tzw. kosmków trwa od 7 do 10 dni. Wtedy zarodek łączy się z naczyniami krwionośnymi matki i w ten sposób zaczyna się odżywiać. Ten etap kończy pierwszą fazę okresu prenatalnego - fazę jajową. O intensywnych zmian rozwojowych w tej fazie świadczy to, że powstaje wtedy 8 z 45 generacji komórek tworzących organizm człowieka.
Istota ludzka od poczęcia jest aktywna i samosterowna, radzi sobie z trudnościami, przystosowuje się do zmieniających się warunków życia wewnątrzmacicznego, posiada specyficzne ludzkie cechy, odbiera szeroki wachlarz bodźców, na które reaguje w indywidualny sposób, kształtuje nawyki, dokonuje selekcji, zapamiętuje, uczy się. Następujące w ciągu 270 dni zrosty rozwojowe wykształcają wysoce wyspecjalizowany młody organizm. Jego mózg zawiera 12 miliardów komórek, między którymi znajduje się 100 trylionów różnych połączeń nerwowych.
Dynamika rozwoju dziecka w łonie matki jest zróżnicowana i zależne od stopnia zaawansowania ciąży.
Pierwszy trymestr życia prenatalnego to okres najintensywniejszego rozwoju. W początkowych trzech miesiącach ciąży z zapłodnionej komórki jajowej powstaje istota zbliżona do miniaturowego człowieka. Ma wszystkie podstawowe narządy wewnętrzne, których praca w następnych miesiącach będzie ulegała doskonaleniu, a funkcje usamodzielnianiu.
Już w 13 dniu rozwoju ciąży tworzą się zawiązki układu nerwowego, a w 19 można dostrzec rynienkę, z której powstanie rdzeń kręgowy i nerwy obwodowe. Zaczynają się też kształtować oczy. W następnym, 20 dniu, pojawiają się zawiązki mózgu, a w 21 pracuje już serce, pompując rytmicznie krew. W tym czasie tworzy się też zamknięty system naczyń krwionośnych, powstają komórki krwi. W trzecim tygodniu życia kształtują się zawiązki kręgów, a w czwartym nerek, wątroby, pęcherzyka żółciowego, trzustki, dwunastnicy, kończyn, uszu, nosa. Są też zaczątki 40 par mięsni, położonych wzdłuż osi ciała. W 28 dniu rozwoju ciąży można rozpoznać soczewkę oka.
Na początku drugiego miesiąca życia prenatalnego powstają dłonie i stopy. Rozpoczyna się też różnicowanie komórek nerwowych, kształtuje się przysadka mózgowa, przegrody w sercu, błony oddzielające serce, płuca, trzewia. Tworzy się przegroda moczowo-odbytowa. Są też wyraźnie zaznaczone zawiązki gruczołów płciowych i zewnętrznych narządów płciowych. Pojawia się tkanka chrzestna szkieletu i tkanka mięśniowa. Powyższe zmiany dotyczą piątego tygodnia rozwoju ciąży.
W kolejnych siedmiu dniach życia dziecka można dostrzec zaczątki zębów, palców dłoni i stóp. Formuje się szczęka, żuchwa, podniebienie i przewód nosowo-łzowy. Powstaje jelito ślepe, wyrostek robaczkowy, rozgałęzienia oskrzeli. Tworzą się mięśnie przepony, grzbietu, brzucha, kończyn. U chłopców pojawia się zawiązek prącia. W tym też czasie można mówić o początkach współdziałania ze sobą układu nerwowego i mięśniowego, co znajduje wyraz w spontanicznych ruchach dziecka (są one delikatne i dopiero po 10 tygodniach zwiększy się ich siła na, tyle, że matka dostrzeże to osiągnięcie rozwojowe). Wątroba przejmuje funkcję wytwarzania komórek krwionośnych, którą począwszy od 10 tygodnia życia będzie pełnił szpik kostny. W siódmym tygodniu życia prenatalnego tworzą się pierwsze synapsy w mózgu i występują początkowe oznaki fal mózgowych. Intensywnie rozwija się narząd wzroku (kończy się kształtowanie soczewki, wytwarzają się komórki siatkówki, włókna nerwowe łączą ją z mózgiem, gdzie powstaje ośrodek wzroku). Kształtują się też podstawy narządu równowagi. Pojawia się u dziecka wrażliwość skóry na dotyk w okolicy warg, dzięki czemu może ono najdłużej ćwiczyć, niewielki, ale bardzo istotny dla przetrwania biologicznego wycinek ciała. Rozwój aktywności ruchowej pozwala dziecku m.in. przykładać palec do ust. W siódmym tygodniu ujawnia się też zróżnicowanie gruczołów płciowych (umożliwiając określenie płci) i oddzielenie dróg moczowo-płciowych i przewodu pokarmowego. W ósmym tygodniu życia wewnątrzmacicznego następuje intensywny rozwój głowy - stanowi ona połowę długości ciała dziecka. Pojawiają się rysy twarzy. Kształtują się powieki, zewnętrzne przegrody nosa, a także kubki smakowe w jamie ustnej. Jest to czas wzmożonego rozwoju pęcherzyków i gruczołów dokrewnych (grasicy, tarczycy, nadnercza).W analizowanym kresie następuje formowanie się moszny u chłopców i łechtaczki u dziewczynek, doskonalenie się układu mięśniowego i układu kostnego (powstają liczne punkty kostnienia). Serce pracuje z częstotliwością 40-80 uderzeń na minutę. Osiągnięta dojrzałość umożliwia przesuwanie się gałek ocznych z boku do przodu. W ciągu dwóch pierwszych miesięcy życia prenatalnego dziecko osiągnęło wzrost trzech centymetrów i wagę jednego grama. Jego wygląd stanowi miniaturę człowieka określonej płci z ukształtowanymi podstawowymi narządami wewnętrznymi, które już spełniają właściwe ich funkcję, ale w sposób prymitywny. I tak, mózg wysyła impulsy nerwowe i koordynuje pracę narządów wewnętrznych, serce bije rytmicznie, wątroba i śledziona wytwarza komórki krwiotwórcze, pojawia się przemiana węglowodanowa. Żołądek wydziela soki trawienne, a nerki wychwytują kwas moczowy, gromadzący się we krwi, jako produkt przemiany materii. Dziecko ma ludzką twarz, w jego jamie ustnej tworzą się zawiązki zębów mlecznych, porusza rękami, nogami. Ma łokcie, kolana, kciuk a na rączkach zarys linii papilarnych. Na początku trzeciego miesiąca życia grubieje skóra i mięśnie, kształtuje, się tęczówka i powieki, doskonali się zmysł dotyku, na palcach dłoni i stóp pojawiają się zawiązki paznokci. Zmiany rozwoje następujące w dziewiąty tygodniu życia obejmują też rozwój narządu płciowego; u chłopców prąci i dziewczynek pochwy i macicy, a także gruczołu przysadkowego, dojrzałego do wydzielania hormonu (gonadotropiny). W kolejnym, dziesiątym tygodniu następuje zarastanie podniebienia kończy się proces wykształcania płuc, tarczycy i trzustki. Pęcherzyk żółciowy produkuje żółć, a szpik kostny przejmuje od wątroby funkcje krwiotwórcze. Następuje intensywny wzrost połączeń mięśniowo-nerwowych, co m.in.: pozwala na wzmożoną aktywność ruchową, a także wrażliwość dotykową głównie w okolicy twarzy. W jedenastym tygodniu życia zmiany rozwojowe obejmują kształtowanie się m.in. strun głosowych, doskonalenie budowy jelit (powstają błony śluzowe). Trzustka zaczyna wydzielanie insuliny do krwi. Zwiększa się też wrażliwość dziecka na dotyk. W dwunastym tygodniu następuje intensywny proces kostnienia żebra i kręgów. Zakończony zostaje rozwój strun głosowych i dziecko jest zdolne do wydawania głosu i reakcji płaczu na długo przed urodzeniem. Powstaje otwór odbytowy, nerki produkują mocz, który przez pęcherz moczowy dostaje się do płynu owodniowego. Przysadka i kora nadnerczy osiąga dostateczną dojrzałość by wydzielać hormony. Znaczny postęp w rozwoju dotyczy zmysłów. Obejmuje on kształtowanie się ośrodka informacji odbieranych przez oczy, dostrzeganie jakości smakowych wód płodowych, które dziecko połyka. Wrażliwość na dotyk ujawnia się w środkowych, bocznych i dolnych częściach ciała (wcześniej obejmowała tylko jego górne odcinki). Bardzo wzrasta aktywność ruchowa. Obraz ultrasonograficzny pokazuje, że na tym etapie rozwoju dziecko rusza głową, podciąga się, wyprostowuje ręce i nogi, porusza stopami, otwiera i zamyka usta, przesuwa gałki oczne, ściąga brwi, robi grymasy mięśniami twarzy, przeciwstawia kciuk pozostałym palcom. W tym okresie przemian fizjologiczny rytm pracy mózgu dziecka ujawnia nie tylko typowe dla człowieka, ale także indywidualny układ fal mózgowych umożliwiający odróżnienie jednego dziecka od innych.
Drugi trymestr ciąży obejmuje trzy kolejne miesiące rozwoju. W tym czasie następuje dynamiczny wzrost dziecka, dojrzewa też fizjologiczne podłoże dla rozwoju psychiki.
W czwartym miesiącu życia zwiększa się ilość płynu owodniowego, który pozwala utrzymać stałą temperaturę ciała, pozbawia dziecka uczucia ciężaru i tym samym ułatwia aktywność ruchową. Dostarcza też składników odżywczych i wody. Ponadto łagodzi wstrząsy i skutki urazów fizycznych. Połykając płyn owodniowy (ok. l litr dziennie) rozwijające się dziecko ćwiczy mięśnie potrzebne w procesie oddychania, pobierania pokarmu, wydawania głosu. Łożysko matki pełni czynności życiowe, które po urodzeniu podejmą płuca, wątroba, nerki, jelita, gruczoły dokrewne. W trzynastym tygodniu występują spontaniczne, próbne ruchy oddychania, w piętnastym chwytania. Powstają też poduszeczki dotykowe na palcach, a na nich układ linii papilarnych - niezbity dowód własnej tożsamości. Między czternastym a piętnastym tygodniem rozwoju prenatalnego całe ciało dziecka staje się wrażliwe na dotyk. Receptory znajdujące się w skórze reagują nawet na ciśnienie wód płodowych. Dlatego też ucisk brzucha matki prowadzi do dyskomfortu. Dziecko wyraża ten nieprzyjemny stan poprzez zwijanie się, kopanie, okręcanie wokół własnej osi.
Oddech matki i ruch jej bioder tworzą warunek dla ćwiczenia zmysłu równowagi. Takie doświadczenia są rejestrowane przez, mózg i zapamiętywane przez dziecko, a powtarzane po urodzeniu (np. przez kołysanie), osłabiają stres, rozluźniają, uspokajają i sprzyjają fizycznemu i psychicznemu rozwojowi.
Jest to także czas dynamicznych zmian dokonujących się w mózgu. Na pofałdowanej już jego powierzchni można dostrzec bruzdy i zwoje. W znacznym zakresie uformowany jest móżdżek. Aktywna jest czołowa i potyliczna część kory mózgowej - siedlisko uczuć, woli, inteligencji, zdolności, pamięci. Tworzą się ciągle nowe połączenia nerwowe, w mózgu powstaje mapa ruchowa i czuciowa ciała. Pojawia się mielinizacja włókien nerwowych w rdzeniu kręgowym, dzięki czemu przebieg impulsów nerwowych jest szybszy.
W piątym miesiącu życia prenatalnego dziecko osiąga wagę 40 dkg. I mierzy ok. 25 cm. W jego fizycznym rozwoju można odnotować takie interesujące zjawiska jak porost włosów, brwi i rzęs, pojawiają się też paznokcie. Zaznacza się już proces wymiany zużytych komórek ciała na nowe (oprócz komórek układu nerwowego), można też usłyszeć bicie serca. Aktywność ruchowa jest wyraźna, a jakość i zróżnicowanie tej aktywności jest wyczuwalna przez każdą matkę. Jest to czas dużej wrażliwości na smak, ponieważ kubki smakowe znajdują się w gardle, na podniebieniu, policzkach i powierzchni całego języka. Na tym etapie rozwoju dziecko reaguje na nagłe zmiany temperatury. I tak, gorący czy zimny prysznic, duża porcja zimnych lodów, bądź gorącego płynu przyspiesza akcję serca i zwiększa ruchliwość płodu. Podobne reakcje występują w sytuacji nagłej i zarazem intensywnej zmiany oświetlenia lub przy bardzo silnych dźwiękach (głównie wibracjach). Zachowanie takie są interpretowane jako fizjologiczny odpowiednik przeżywanego przez
dziecko stresu i strachu.
W szóstym miesiącu rozwoju ciąży waga płodu wynosi 50-70 dkg., długość 35 cm. W tym okresie kształtują się wiązadła stawowe i wyraźnie postępuje proces kostnienia. Ruchy dziecka stają się silne, ich natężenie matka łatwo różnicuje. Zwiększa się też precyzja i siła ruchów oddechowych. W tym czasie zaznacza się mielinizacja mózgowia. Umożliwia to szybszy przebieg sygnałów dopływających i odchodzących od mózgu, a także ich przekaz między różnymi partiami mózgu. Postępująca dojrzałość układu nerwowego( ujawnia się w kształtowaniu niektórych odruchów bezwarunkowych, będących niewyuczoną reakcją organizmu na specyficzne bodźce. W czasie snu pojawia się faza REM- jest to czas intensywnego porządkowania i integrowania wszystkich sygnałów, jakie dotarły ze zmysłów i mięśni. W ciągu drugiego trymestru dziecko podwaja swoją wagę i stosunkowe szybko rośnie ok. 20 cm. Zaczyna się kształtować podściółka tłuszczowa. Jego organizm gromadzi produkty potrzebne dla rozwoju po urodzeniu (wapń, żelazo, białko, ciała odpornościowe). Dojrzewają narządy wewnętrzne a głównie układ nerwowy.
W trzecim trymestrze życia prenatalnego intensywnie doskonali się układ nerwowy. Dzięki tworzącym się bruzdom zwiększa się powierzchnie kory mózgowej. Postępuje dalsza mielinizacja włókien nerwowych, kształtują się ośrodki mózgowe poszczególnych zmysłów. Aktywność ruchowa dziecka stymuluje rozwój połączeń między nowymi komórkami nerwowymi. Sprzyja też kształtowaniu wzorców pamięciowych poszczególnych ruchów i odruchów bezwarunkowych.
Odnotować należy, że dziecko odczuwa ból. Przy słabej jeszcze mielinizacji włókien nerwowych następuje szybkie jego rozprzestrzenianie się na inne drogi nerwowe i w ten sposób następuje zwielokrotnienie nasilenia tych doznań.
Na przełomie 7 i 8 miesiąca życia płodowego rozwój połączeń nerwowych jest na tyle zaawansowany, że kora mózgowa może być podłożem świadomości oraz pewnych przejawów funkcjonowania pamięci, nabywania nawyków, myślenia i przeżywania emocji. W omawianym okresie lewa półkula mózgowa dojrzewa do przyjmowana dźwięków mowy, prawa - innych dźwięków. Dziecko najpierw jest wrażliwe na wibracje, następnie na silne pojedyncze dźwięki, później odbiera te nieco subtelniejsze, tj. uderzenia serca matki, burczenie w jej brzuchu związane z pracą narządów wewnętrznych, muzykę, głos matki. Wykazuje też zdolność przystosowania się do tych bodźców. Umiejętność odbioru i zapamiętywanie dźwięków o różnej częstotliwości i intensywności pozwala dziecku reagować zaraz po urodzeniu na mowę ludzką oraz dostosować swoje ruchy do rytmu mowy osób z otoczenia (?taniec" ciałem w rytm mowy dorosłego).
Jeżeli chodzi o muzykę, to w okresie prenatalnym dziecko nie tylko odbiera ją, ale również zapamiętuje. Po porodzie muzyka, z którą zetknęło się przed urodzeniem działa na nie uspokajająco, sprzyja lepszemu rozwojowi.
Jakość, a także intensywność aktywności ruchowej płodu, jak również pracy serca pozwalają przewidywać ruchliwość dziecka po urodzeniu, jego wrażliwość bądź odporność na docierające bodźce. Zmienność uderzeń serca w okresie prenatalnym sugeruje chwiejność emocjonalną, skłonność do paniki w życiu osobistym. Dzieci, które w okresie płodowym reagowały wolno i słabo na nagły, silny dźwięk, których szybkość uderzeń serca była stała i trudno było ją wytrącić z rytmu, wiele lat później były stabilne emocjonalnie, nie wpadały w panikę w sytuacji nieoczekiwanego bodźca, kontrolowały swoje emocje i zachowania, w myśleniu były konkretne, bez wybujałej fantazji. Natomiast dzieci, które w okresie prenatalnym reagowały żywo i szybko na każdy dźwięk, oceniane były po urodzeniu jako nadpobudliwe, mające żywą reakcję uczuciową i poznawczą.
W trzech ostatnich miesiącach przed urodzeniem następuje tworzenie się typu temperamentu seksualnego, tj. zróżnicowanej, zależnie od płci, tendencji do pojawiania się w dorosłym życiu zachowań seksualnych, rodzicielskich, pielęgnacyjnych związanych z prokreacją, a także sposobu wydatkowania energii.
W siódmym- ósmym miesiącu ciąży pojawia się zdolność uczenia się i zapamiętywania. Informacji z tego zakresu dostarcza analiza zarówno fantazji, jak też zabaw i twórczości dziecięcej. Omawiane znaki pojawią się również w snach i hipnozie dzieci, czy osób dorosłych. Pamięć ta dotyczy również pozycji ciała. W życiu osobniczym zarówno niemowlę, jak też człowiek dorosły, w sytuacji trudnej, stresowej, bądź we śnie, powtarza ?pamiętany" z okresu płodowego układ poszczególnych części ciała - odczuwa wtedy rozluźnienie, odprężenie, ukojenie.
W trzecim trymestrze życia prenatalnego dziecko odczuwa emocje. Są powodowane określonym zestawem hormonów, odpowiedzialnych za matczyne emocje. Docierają one do dziecka wraz ze strumieniem krwi z organizmu matki i spełniają ?rolę mediatora", łącznika między psychiką matki, a tworzącą się psychiką dziecka.
b)okres wczesnego dzieciństwa- od narodzin do 3 roku życia. Występują dwa pod okresy:
*pod okres wieku niemowlęcego- od narodzin do 1 roku życia. W okresie niemowlęcym mamy fazę noworodkową, pierwszy miesiąc życia to okres przystosowania się do zmiany temperatury i nowego sposobu oddychania, przyjmowania pokarmów i wydalania zbędnych produktów. Po urodzeniu dziecko ma 3.37kg i 51.2 cm. Ciemiączko duże (zarasta ok. 15 miesiąca), ciemiączko małe (zarasta w pierwszym kwartale życia).
Odruch Babińskiego- który polega na tym, że przy podrażnieniu podeszwy stopy duży palec podnosi się do góry. Odruch ten zanika w okresie niemowlęctwa. U dorosłego człowieka przy podrażnieniu podeszwy stopy palce zginają się w dół, jeśli dziecko nie zamknie stopy może to sugerować, że ma upośledzenie umysłowe(jak nie minie do pierwszego roku życia to źle).
Odruch chwytny- dziecko zaciska mocno nasz palec.
Odruch kolanowy- stuknięcie w ścięgno poniżej rzepki lub pod kolanem.
Odruch kroczenia- gdy chwycimy dziecko pod pachy wykonuje odruch kroczenia.
Odruch Moro- na dźwięk(przy wystraszeniu) dziecko wyciąga rączki tak jakby chciało kogoś objąć.
Odruch mrugania- gdy dziecku poświecimy latarką mruży oczy.
Odruch poszukiwania piersi- gdy dotkniemy palcem koło ust.
Po kilku dniach dziecko nabywa umiejętności naśladowania rodziców. Niemowlę jest, syntoniczne- wczuwa się w ?emocje? innych: śmiech, płacz(w przyszłości dzieci będą empatyczne).
*pod okres wieku po niemowlęcego- od 2 do 3 roku życia. Następuje rozwój poznawczy, który wyraża się w postaci zabawy, zabawy funkcjonalne- jest to swobodna czynność podejmowania dla przyjemności np. zabawa grzechotką. Następnie pojawiają się zabawy konstruktywne polegają na tym, że dziecko mniej lub bardziej zaplanowany sposób dąży do uzyskania jakiegoś wytworu i dostrzega rezultaty swego działania np. babka z piasku. Zabawa symboliczna- tematyczna jest połączona z udawaniem coś lub kogoś np. w dom. Następuje rozwój mowy i komunikacji, dziecko czyni duże postępy w opanowaniu języka i mowy. Już w pierwszym roku życia dziecko zna kilka słów. Dziecko stosuje jednej nazwy do nazwania wszystkich obiektów, które są w jakiś sposób podobne- nadrościągłość znaczeń. W wieku 3 lat słownik dziecka liczy od 1000 do 1500 słów. Potrafią budować poprawne zdania. Dziewczynki lepiej mówią od chłopców.
c)okres średniego dzieciństwa zwany wiekiem przedszkolnym- od 4 do 6 roku życia. Spostrzeganie przez dziecko jest jeszcze nie dokładne, ogólnikowe i całościowe. Dzieci zauwarzaja jedynie cechy wyraziste i silne np. ostre barwy. Z czasem spostrzeżenia staja się bardziej subiektywne, dzieci zauważają to, co je śmieszy lub tego, czego się boją. Nie mogą być wiarygodnymi świadkami w sądzie, ponieważ widzą to, czego nie ma. Uwaga w wieku przedszkolnym, koncentracja zależy od indywidualnych cech dziecka. Uwaga jest początkowo mimowolna, ale z czasem zaczynają się kształtować zaczątki uwagi dowolnej. Wyobraźnia- dzieci zmyślają fakty opowiadając z pełnym przekonaniem, co jest nie możliwe. Nie nazywamy tego kłamstwem gdyż nie jest to celowe wprowadzenie w błąd. U dzieci świat baśni i rzeczywistości przeplata się. Pomiędzy 5 a 6 rokiem życia pojawiają się marzenia senne, opowieści z akcją i ruchem. Pamięć nie ma w pełni wykształconej pamięci słowno-logicznej, zapamiętuje lepiej materiał obrazkowy i czynności ruchowe. Pod koniec 6 czy 7 roku życia pojawiają się zaczątki pamięci dowolnej i trwałej. Ćwiczeniu pamięci dowolnej sprzyjają gry i zabawy dydaktyczne, w których trzeba coś zapamiętać. Rozwój uczuciowy u dzieci- ujawniają uczucia i nie potrafią ich maskować, od razu widać, co dziecko przeżywa, widoczne jest zwłaszcza w afektach- silne uczucia, które łatwo powstają i znikają. Dzieci są impulsywne i konfliktowe. Kontakty społeczne- główne otoczenie stanowi rodzina i przyjaciele. Ścisłe kontakty matki z dzieckiem, dziecko powoli zaczyna się uniezależniać od matki, 3 letnie dziecko jest całkowicie podporządkowane matce. 4 letnie dziecko chwali się matką, jest dumne, ale słownie buntuje się, przeciwstawia się jej. W 6 roku życia stosunek dziecka do matki zmienia się gwałtownie, autorytetem staje się Pani przedszkolanka, ojciec w dalszym ciągu ma silny autorytet. Konflikty z rodzeństwem są nie uniknione i burzliwe, ale mają pozytywne rezultaty, dzieci uczą się kompromisu.
d)okres późnego dzieciństwa zwany wiekiem młodszym - od 7 do 12 roku życia. 7 letnie dziecko powinno być dojrzałe do nauki szkolnej. Dziecko dojrzałe do nauki szkolnej to takie, które osiągnęło taki stopień rozwoju umysłowego, społeczno-emocjonalego oraz fizycznego, co umożliwi mu przystosowanie się do wymagań szkoły i kontynuowanie z powodzeniem nauki szkolnej. Dojrzałość szkolna należy przede wszystkim od czynników biologicznych. Wyraźnie rozwija się układ nerwowy, mózg dziecka 9 letniego waży 1.300 gramów, a człowieka dorosłego 1.500 gramów. Wyraźnie rozwija się myślenie abstrakcyjne związane to jest z rozwojem płatów czołowych, jest to ważne dla rozwoju etyki i moralności człowieka. W tym okresie kształtuje się pamięć logiczna, dowolna. Dziecko zapamiętuje to, co chce, pozwala to uczyć się tekstu ze zrozumieniem. W tym okresie powinna nastąpić automatyzacja najważniejszych reguł ortograficznych. Rozszerza się słownik dziecka z 3600 słów do 7200 słów. W tym okresie dzieci uczą się wypowiadać zwięźle, jasno i nie odbiegać od tematu. Myślenie dziecka jest długo konkretne, ale staje się coraz bardziej analityczne. Inteligencja dziecka nabiera charakteru operacyjnego tzw. na podstawie wyniku czynności dziecko potrafi odtworzyć punkt wyjścia czynności min. prowadzi do zrozumienia słabości. Dzieci rozwijają się społeczne, zależy im żeby mieć dobrą pozycje w klasie. Dzieci odizolowane bardzo źle się czują. Rozwija się rozumienie moralne.
e)okres adolescencji- okres dojrzewania-10,12-20,23lat
Występują dwa pod okresy:
*pod okres wczesnej adolescencji zwany wiekiem dorastania-10,12-15 lat. Dominują czynniki biologiczne. Dorastanie biologiczne jest to faza sterowana przez geny i przebiega bardzo podobnie u poszczególnych jednostek. Jest to okres zwiększonych konfliktów szkolnych, nasilonej neurotyczności i nazywa się to kryzysem młodzieńczym. Okres ten charktyryzuje duża pobudliwość, niepokój, drażliwość i szybka zmiana nastroju. Dziewczęta są nadąsane i płaczliwe, a chłopcy agresywni. Młodzież znajduje się w stanie stałego konfliktu między bycie dorosłym, a zachowaniem dzieckiem. Następują poszukiwania tożsamości, dziewczęta częściej niż chłopcy piszą wiersze, chłopcy mają więcej konfliktów. Błędy wychowawcze popełnianie przez rodziców ujawniają się teraz bardzo jaskrawo. Akcyrylacja rozwoju- przyspieszenie rozwoju.
*pod okres późnej adolescencji zwany wiekiem młodzieńczym-16-20.23 lat. Dominują czynniki kulturowe i choć oba te czynniki się wzajemnie przenikają można powiedzieć, że dorastanie zaczyna się biologicznie a kończy kulturowo. W tej fazie dorastania rozpoczyna się poszukiwanie wyjścia z chaosu działań. Procesy biologiczne są już ustabilizowane dlatego główną rolę odgrywają procesy intelektualne, może pojawić się lęk przed dorosłością, brak swobody w różnych poczynaniach, lęk przed ponoszeniem odpowiedzialności za swoje życie. Rozwija się światopogląd, obejmuje przekonania człowieka ważne dla niego i znaczące dla kultury, którą przyjęli. Światopogląd kształtuje się na podstawie wiedzy doświadczenie każdego indywidualnego człowieka. Światopogląd jest nierozerwalnie związany z jego intelektem i uczuciami. W okresie dojrzewania charakterystyczne są przekształcenia światopoglądu. Okres ten jest często buntem, po którym następuje świadoma akceptacja bądź negacja prawd religijnych. Kształtowanie się światopoglądu jest znacznie utrudnione w rodzinach charakteryzujących się rozpadem wartości. Duże znaczenie mają nie powodzenia szkolne.
f)okres wczesnej dorosłości zwany wiekiem średnim- 20,23-35,40 lat. Jest to dramatyczny okres w życiu człowieka, jest to wprawdzie okres pełni sił fizycznych i sprawności, okres twórczej ekspansji, ale jest to jednocześnie czas podejmowania najważniejszych decyzji, spiętrzania wielu zadań i obowiązków. Człowiek w tym okresie życia w różnych rolach występuje po raz pierwszy. W tym okresie powinien usamodzielnić się emocjonalnie, materialnie i opuścić dom rodzinny. Zadania okresu wczesnej dorosłości to rozpoczęcie pracy zawodowej, wybór towarzysza, nauka życia z nim, założenie rodziny, wychowywanie dzieci, prowadzenie domu i odnalezienie się w odpowiednich grupach społecznych.
g)okres średniej dorosłości-35,40-60,65. Jest to okres stabilizacji. Człowiek powinien mieć ustabilizowaną sytuacje rodzinną i zawodową, niezależność ekonomiczną i osobistą, ale jest to trudny okres, ponieważ dzieci dorastają i odchodzą. Pojawia się kryzys wieku średniego. Ludzie próbują zmieniać coś w swoim życiu, zakładają nową rodzinę, uciekają w alkohol, w używki, zaczynają realizować swoje zainteresowania i przechodzą na emeryturę.
h)okres późnej dorosłości zwany wiekiem starzenia się-55-60 lat.
Rzeczywiste starzenie się ma charakter indywidualny i zależy zarówno od cech biologicznych jak i psychicznych jednostki. Tempo i nasilenie procesów starzenia się są inne dla każdego człowieka. Starość wiąże się, z realizacją takich zadań rozwojowych, jak: przystosowanie do zmniejszającej się siły fizycznej, przystosowanie do emerytury i zmniejszonego dochodu, pogodzenie się ze śmiercią współmałżonka, ustanowienie związku z grupą przyjaciół w podobnym wieku, zmienianie ról społecznych w elastyczny sposób, ustanowienie satysfakcjonujących warunków życia, odpowiadających wymaganiom wieku senioralnego.
7. Emocje i uczucia:
Informacje, które docierają do człowieka z otoczenia i własnego organizmu za pośrednictwem zmysłów, wytworzone na podstawie procesów myślowych oraz przywoływane z pamięci, mogą mieć dla podmiotu podwójne znaczenie.
Po pierwsze, informują jednostkę o strukturze otoczenia i o stosunkach między różnymi jego elementami, a wiec dostarczają informacji opisujących świat. Poznawanie świata i własnego organizmu odbywa się dzięki procesom poznawczym takim jak wrażenia, spostrzeżenia, pamięć, uczenie się i myślenie.
Po drugie te same informacje wywołują w organizmie specyficzne procesy, które odzwierciedlają stosunek podmiotu do poznawanych treści. Ustosunkowanie się podmiotu do odbieranych informacji z otoczenia to inaczej, emocje.
Emocje i uczucia przenikają całe życie psychiczne człowieka; są czynnikami aktywizującymi jego zachowanie. Dzięki emocjom i uczuciom działanie lub ogólne zachowanie jednostki staje się indywidualne, różne od działań i zachowań innej osoby.
Ze względy na tę wielostronność i wielofunkcyjność bardzo trudno jest zdefiniować zarówno emocje jak i uczucia. Obejmują one bowiem całą osobę ludzką i dotyczą stanu wewnętrznego człowieka oraz jego sferę działań i zachowań. Często pojęcia te używane są zamiennie. Jednak należy dokonać rozróżnienia między emocjami a uczuciami. Zwykle: emocje (np. strach, złość, przyjemność) są związane z procesami fizjologicznymi człowieka. Natomiast uczucia dotyczą sfery psychiczno-duchowej człowieka_(np. przyjaźń, miłość, radość, zadowolenie, cierpienie, szczęście).
Obecnie w psychologii coraz powszechniej jest przyjmowana następująca definicja emocji: ?emocja jest złożonym zespołem zmian cielesnych i psychicznych; obejmujących pobudzenie fizjologiczne,, uczucia, procesy poznawcze i reakcje behawioralne wykonywane w odpowiedzi na sytuację, spostrzeganej jako ważne dla danej osoby.
W definicjach emocji i uczuć podkreśla się następujące ich właściwości:
a) są złożonym zespołem zmian, gdyż obejmują zmiany fizjologiczne i psychiczne;
b) są formą odpowiedzi na sytuację, zdarzenie, czyli na określony bodziec;
c) powstają w rezultacie przypisania znaczenia czy ważności jakimś
zdarzeniom, bodźcom, sytuacjom.
Witwicki określił, iż emocje są zawsze formą interakcji i wyrażają sposób doświadczania tej interakcji. .Emocje, bowiem określają, co jest dla jednostki korzystne, a co zagrażające, co obojętne, a co niezmiernie ważne. Wynika stąd, że procesy emocjonalne i uczuciowe obok procesów poznawczych odgrywają podstawową rolę w całokształcie czynności regulacyjnych.

Podstawowe cechy emocji:
Wyróżnia się cztery podstawowe komponenty emocji, z których każdy odgrywa odmienną rolę w procesach regulacji i samoregulacji. Są to:
1. pobudzenie emocjonalne;
2. znak emocji;
3. treści emocji;
4. siła emocji.
Pobudzenie emocjonalne, czyli intensywność procesów emocjonalnych, jest stanem aktywacji, które może wyrażać się w trzech różnych formach:
a) w formie wzrostu napięcia mięśniowego, co prowadzi do wzrostu aktywności motorycznej; bądź ogólnej (niepokój ruchowy, wzrost szybkości i siły ruchów) bądź lokalnej (tiki, mimowolne ruchy różnych części ciała);
b) w formie wzrostu intensywności procesów umysłowych, co wyraża się w przyspieszeniu i biegu skojarzeń (kłębieniu się myśli);
c) w formie pobudzenia osi przysadka - nadnercze oraz tzw. autonomicznego układu nerwowego.
Na skutek działania bardzo silnych emocji w ciele człowieka zachodzi wiele zmian organicznych:
- źrenice oczu się rozszerzają tworząc tzw. odruch źreniczny;
- powieki są nienaturalnie szeroko rozwarte, dając wrażenie wytrzeszczu oczu;
- zachodzi reakcja pilomotoryczna polegająca na tym, że jeżą się włoski na skórze powodując niekiedy efekt tzw. gęsiej skórki;
- podnosi się ciśnienie krwi;
-wzmaga się szybkość i siła uderzeń serca;
- zmienia się tempo i głębokość oddechu polegające na jego spowolnieniu lub przyspieszeniu. Następuje zaburzenie proporcji czasu wdechu i wydechu. Czas wdychania ulega wydłużeniu, natomiast wydech jest szybszy i płytszy. Prowadzi to do powiększenia się oskrzelików płucnych;
- znacznie wzmaga się wydzielanie wewnętrzne;
- gruczoły potne w skórze produkują zwiększoną ilość potu;
- ślinianki wydzielają znacznie mniej śliny lub nie produkują jej wcale dając wrażenie suchości w ustach;
- zmniejsza się wydzielanie soków żołądkowych;
- zaburzeniu ulega perystaltyka jelit i żołądka;
- gruczoły nadnerczy wydzielają adrenalinę, która sprawia, że serce bije szybciej, wątroba wydziela więcej glukozy do układu krwionośnego i wzmaga się krzepliwość krwi.
Emocje i uczucia mogą mieć znak ujemny i dodatni. Stany emocjonalne ujemne mogą wyrażać się w formie niezadowolenia, przykrości, cierpienia, zaś dodatnie w formie zadowolenia, radości, szczęścia, euforii. Emocje przykre wytwarzają u człowieka tendencje do zaniechania czynności, które je wywołały albo unikanie kontaktu z obiektem, który je wytworzył. Natomiast cechą charakterystyczną emocji dodatnich jest podtrzymanie odpowiedniej aktywności bądź kontaktu z przedmiotem, który ją wywołał.
Procesy emocjonalne różnią się między sobą pod względem treści. Chociaż odczucia emocjonalne mogą być przyjemne bądź przykre, to żadne z emocjonalnych odczuć nie ma stałego zabarwienia afektywnego i zależy to od sytuacji, w której występuje, a także od doznań i wyobrażeń o przeżywanych emocjach. Tak jest np. w przypadku emocji gniewu, który może być nie kiedy przyjemny lub wręcz bardzo nie przyjemny. Ze względu na jakość emocji można wyróżnić emocje strachu, gniewu, wstrętu, smutku, ciekawości, radości itp. Niektóre emocje ze względu na swą treść wywołują tendencje do określonych zachowań.
Ciekawość pobudza do interesowania się i do podejmowania czynności badawczych.
Strach najczęściej pobudza do ucieczki, choć nie kiedy powoduje reakcje ?bierno-obronne? uniemożliwiające człowiekowi wykonanie jakiegokolwiek ruchu( znieruchomienie, skamienienie ze strachu).
Gniew pobudza człowieka do ataku na źródło wywołujące emocje. Wstręt wywołuje w człowieku tendencje do usuwania lub przynajmniej trzymania się z daleka od źródła emocji.
Nadzieja wywołuje skłonność do zachowań, które powinny przybliżyć spełnienie oczekiwań człowieka.
Siła emocji to nasilenie tendencji do wykonania reakcji odpowiadającej danej emocji; tendencji takiej można przypisać tym większą siłę im większe przeszkody (wewnętrzne lub zewnętrzne) muszą się pojawić, aby powstrzymać wystąpienie reakcji emocjonalnej.
Człowiek przychodzi na świat z umiejętnością rozróżniania jedynie między dwoma emocjonalnymi odczuciami: bólem lub dyskomfortem spowodowanym nie spełnieniem potrzeb dziecka, a łagodną przyjemnością związaną z zaspokojeniem potrzeb i miłością otoczenia. Jednak już we wczesnym okresie życia ogólne pobudzenie zostaje zróżnicowane na emocje rozpaczy i rozkoszy. Każde z nich tworzy z czasem całą rodzinę emocji pokrewnych. Rozpacz ulega zróżnicowaniu na gniew, strach, niesmak i zazdrość. Rozkosz rozdziela się kolejno na emocje uniesienia, a potem radości, zadowolenia. Psychologowie próbują określić emocje, które ujawniają się w różnych okresach życia ludzkiego, a zwłaszcza we wcześniejszych fazach rozwojowych i wskazywać na specyficzne ich właściwości.
Rice opisał rodzaje emocji u dzieci, które pojawiają się w okresie wczesnego dzieciństwa. Emocje oraz okres ich ujawnienia się przedstawia:

Nazwa emocji Okres ujawnienia się emocji
Ciekawość Występuje od urodzenia
Zmartwienie (dystres) Występuje od urodzenia
Wstręt Występuje od urodzenia
Radość (uśmiech społeczny) 4-tydzień życia
Gniew 3-4 miesiąc życia
Zdziwienie 3-4 miesiąc życia
Smutek 3-4 miesiąc życia
Lęk (niepokój) 5-7 miesiąc życia
Wstyd, nieśmiałość 6-8 miesiąc życia
Pogarda (lekceważenie) Drugi rok życia
Wina Drugi rok życia
Tabela: Okresy rozwoju emocji dziecięcych.

Hurlock opisując rozwój emocjonalny dziecka podkreśla, że od jego cech charakterystycznych należą:
a) intensywność emocji - dzieci reagują równie silnie na wydarzenia błahe, jak i poważne (jest to również charakterystyczne dla młodzieży);
b) częste występowanie - dzieci często manifestują swoje uczucia, natomiast w miarę dorastania powstrzymują się od emocji lub reagują w sposób społecznie akceptowany;
c) duża zmienność stanów emocjonalnych - małe dzieci łatwo i szybko przechodzą od śmiechu do płaczu, od radości do złości;
d) zmiana nasilenia emocji - niektóre wcześniejsze silne uczucia stopniowo słabną, inne początkowo słabe ulegają nasileniu, co jest spowodowane zmianami sfery osobowościowo-popędowej dziecka;
e) indywidualność emocji - wszystkie noworodki reagują tak samo, natomiast w miarę rozwoju zaznacza się zróżnicowanie w reakcjach emocjonalnych;
f) uczucia uzewnętrzniają się w zachowaniu - dzieci nie zawsze ujawniają reakcje emocjonalne, mogą je wyrażać pośrednio w postaci niepokoju, krzyku przez różne oznaki nerwowości (np. obgryzanie paznokci, ssanie kciuka).
W miarę wzrastania dziecko nabiera różnych nawyków emocjonalnych - od prostych do bardziej skomplikowanych, od przypadkowych do wybieranych selektywnie, od impulsów do bardziej świadomych i wyuczonych. Jest to w pewnym stopniu uwarunkowane genetycznie, ale również środowisko, w którym dziecko wzrasta i stosowany wobec niego proces wychowawczy. stanowią ó przyszłym kształcie "ujawnianych przez niego emocji.

Czynniki wywołujące emocje:
Wyróżnia się trzy kategorie czynników, które mogą wywoływać określone emocje.
1. Naturalne (pierwotne) bodźce emocjonalne.
Emocje powstają pod -wpływem bodźców zmysłowych oraz bodźców
pochodzących z narządów wewnętrznych. Czynniki szkodliwe lub pożyteczne dla człowieka posiadają właściwości emocji wpływających bezpośrednio na określony stan organizmu. Emocje te są wrodzone i nie zależą od doświadczenia jednostkowego. Wszystkie bodźce zmysłowe mające określone znaczenie dla jednostki ze względu na przekazywaną informację, zawierają także odpowiedni komponent emocjonalny. W zależności od jakości bodźców zmysłowych w reakcji człowieka występuje komponent poznawczy lub emocjonalny. W przypadku wrażeń wzrokowych lub słuchowych przeważa komponent poznawczy, natomiast w przypadku bodźców bólowych i zapachowych dominuje komponent emocjonalny.
Na jakość emocji, niezależnie od rodzaju wywołującego ją bodźca, wpływa w zasadniczy sposób siła tego bodźca. Bodźce silne i nagłe wywołują przeważnie emocje ujemne, a słabe emocje dodatnie.
Specyficzną wartość emocjonalną posiadają bodźce wzrokowe. Zależy to od barwy i kształtu, które w określony sposób mogą wpływać na emocje człowieka. Barwy tzw. pastelowe wydają się być ciepłe i przyjemne dla człowieka, podczas gdy kolory szarozielone wydają się być zimne i mniej przyciągające. Podobnie jest z bodźcami słuchowymi. Niektóre dźwięki są bowiem z natury przyjemne dla człowieka, ponieważ są harmonijne; inne natomiast są nieprzyjemne. Także pozostałe bodźce zmysłowe, takie jak zapachowe, dotykowe wywołują w człowieku emocje o różnych znakach.
Reakcje emocjonalne występują również pod wpływem bodźców pochodzących z narządów wewnętrznych człowieka. Mogą one wywoływać bądź niespecyficzny stan ogólny organizmu w poczuciu rześkości lub ociężałości, bądź mniej lub bardziej wyraźne emocje związane z zaspokojeniem potrzeb biologicznych organizmu. Stany chorobowe organizmu również wywołują pojawienie się charakterystycznych emocji; np. stan przed grypowy powoduje drażliwość, niecierpliwość, a chorobą, serca może powodować napadowe stany lękowe.
Bodźce kinestetyczne wytworzone w wyniku własnych czynności człowieka mogą być źródłem określonych emocji. Długotrwała bezczynność, jak również długotrwała aktywność przekraczająca wydolność podmiotu wywołuje negatywne emocje. Aktywność, której przebieg jest płynny, nie przekraczający możliwości i wydolności człowieka, jest źródłem silnych i pozytywnych emocji. Przeciążenie organizmu wywołuje z reguły emocje ujemne.
2. Wtórne bodźce emocjonalne.
Bodźce pierwotnie emocjonalnie neutralne mogą nabyć właściwości wywołania emocji. Staje się to możliwe na skutek uczenia się. Na zasadach uczenia się dokonuje się zmiana znaczenia sygnałowego bodźca. Uczenie się polega na kojarzeniu różnych rodzajów bodźców obojętnych z bodźcami pierwotnie wywołującymi emocje (emoto-genne). Zachodzi tu proces uczenia się przez warunkowanie klasyczne i instrumentalne. Bodziec, który uzyskał w drodze warunkowania zdolności do wywoływania emocji jest warunkowym bodźcem emocjonalnym. W przypadku bodźców pod jakimś względem podobnych występuje generalizacja bodźca i reakcji emocjonalnej. Na tej zasadzie człowiek warunkuje wiele upodobań i niechęci. Czasem człowiek zupełnie nie zdaje sobie sprawy, dlaczego kogoś od pierwszego wejrzenia nie lubi. Właśnie zwykle jest to wynikiem działania generalizacji. Wystarczy, aby osoba ta była pod jakimś względem podobna do kogoś, kogo nie lubimy i już to wzbudza w nas niechęć. Występuje także generalizacja bodźców pozytywnych. Z tych powodów pewne osoby wydają się nam od razu sympatyczne, pomimo, że nie zdajemy sobie sprawy, dlaczego.
Procesy emocjonalne w sytuacjach złożonych lub nowych, w których nie występują naturalne bodźce emocjonalne, ani też bodźce z nimi skojarzone, zależą od tego, jak człowiek zinterpretował sytuację, czyli jakie przypisał jej znaczenie. Sytuacje dla człowieka nowe mogą być przez niego oceniane jako sprzyjające lub zagrażające i w zależności od tego wytworzą się emocje pozytywne bądź negatywne. Nie są to jednak czynniki jedynie wywołujące emocje. Dla sytuacji zagrażających takimi dodatkowymi warunkami jest ocena własnych możliwości poradzenia sobie z sytuacją. Jeżeli człowiek ma poczucie, że w pełni kontroluje sytuację, wówczas zagrożenie nie wywoła emocji. Sytuacja, którą spostrzega się jako zagrażającą, może wywołać jedną z trzech głównych reakcji emocjonalnych: strach, gniew, przygnębienie. Reakcje emocjonalne w sytuacji zagrożenia mogą być modyfikowane przez inne procesy regulacyjne. Silna koncentracja na zadaniu, które człowiek ma wykonać, może zmniejszać nasilenie reakcji emocjonalnej wywołanej przez zagrożenie.

3. Emocje i oczekiwania.
U człowieka wytwarzają się oczekiwania, co do mających nastąpić zdarzeń oraz co do wyników własnych czynności, czyli wytwarzają się określone nastawienia. Pojęcie oczekiwania oznacza pewien stan, który z dużym prawdopodobieństwem powinien nastąpić po wystąpieniu pewnych warunków.
Rozbieżność między oczekiwaniami a rzeczywistością zawsze wywołuje emocje. Natężenie i znak emocji zależą od rodzaju oczekiwania oraz od stopnia rozbieżności. Brak rozbieżności pomiędzy oczekiwaniami a rzeczywistością jest dla człowieka obojętna i nie wywołuje żadnych emocji, ale jeśli ten stan trwa dłużej, to prowadzi do wystąpienia emocji negatywnych. Mata rozbieżność pomiędzy oczekiwaniami a rzeczywistością wywołuje zawsze emocje pozytywne.
Ważnym źródłem emocji są również relacje między oczekiwaniami, co do podjętych działań przez człowieka a osiągniętymi rezultatami. Osiągnięcie oczekiwanego rezultatu wywołuje emocje dodatnie, a nie osiągnięcie go prowadzi zawsze do emocji negatywnych.

Regulacyjne funkcje emocji:
Emocje stanowią najbardziej podstawowy czynnik orientacji w środowisku i w tym sensie nawet poprzedzają czynności poznawcze. Ponieważ stanowią genetycznie najstarszą i najprostszą formę orientacji, nabierają szczególnego znaczenia w sytuacjach, gdy korzystanie z mechanizmów poznawczych jest niemożliwe lub bardzo ograniczone. Ma to miejsce zawsze wtedy, gdy wymagana jest szybka i skuteczna regulacja z punktu widzenia interesów organizmu.
Reakcje emocjonalne w pewnych podstawowych formach są wrodzone, ale pełna gama stanów emocjonalnych człowieka jest następstwem uczenia się, w którym ważną rolę odgrywają czynniki społeczno - kulturowe. Reakcje emocjonalne działają jako czynnik motywujący i regulujący zachowanie. Występować mogą w czterech formach jako:
- ekspresja procesów emocjonalnych,
- wyładowanie emocjonalne,
- zmiany w stanie świadomości,
- gotowość do określonych stosunków z otoczeniem.
Ekspresja emocjonalna umożliwia komunikowanie swoich stanów emocjonalnych innym ludziom. Człowiek wyraża swoje emocje w różnych formach mimiki, pantomimiki, wokalizacji i sposobie zachowania się. Człowiek swoją ekspresję emocjonalną ujawnia w zmianie wyrazu twarzy. Na podstawie mimiki możemy dość dokładnie ocenić stan emocjonalny drugiej osoby. Ekspresja mimiczna w podstawowej formie jest wrodzona. Mimika była przedmiotem licznych badań w celu znalezienia typowych reakcji mimicznych dla wyrażenia określonych uczuć. Okazuje się, że na podstawie wyrazu twarzy można określić, jakie proste reakcje są wyrażane, np. strach, zdziwienie, szczęście, smutek. Sposób wyrażania mimicznego wymienionych emocji jest wspólny dla gatunku ludzkiego, niezależny od ras i grup społecznych. Człowiek pod wpływem emocji często przyjmuje określoną postawę ciała, a także wykonuje szereg charakterystycznych ruchów dla przeżywanej przez siebie emocji; np. żywo gestykuluje.
Nie zawsze jednak na podstawie mimiki i pantomimiki drugiej osoby, potrafimy bezbłędnie ocenić jej stan emocjonalny, ponieważ na sposób oceny emocji innych osób ma wpływ nasz własny stan emocjonalny. Ponadto w ocenie cudzych stanów emocjonalnych posługujemy się osobistymi sposobami ujawniania emocji, które w pewnym stopniu są wrodzone, ale także zależą od innych czynników środowiskowych, sytuacyjnych i osobowościowych. Istnieje, co prawda wspólny dla ogółu ludzi sposób elementarnej komunikacji emocjonalnej. Występują również różnice kulturowe odnoszące się do wyuczonych reakcji emocjonalnych. Czynnikiem utrudniającym odczytywanie znaczenia emocji jest nastawienie na poznawczą orientacje w świecie. Wyraziste formy ekspresji emocjonalnej są w naszej kulturze źle widziane jako oznaka braku umiaru i powściągliwości.
Szczególnym rodzajem ekspresji przeżyć emocjonalnych jest ich werbalizacja. Człowiek przy pomocy słów może przekazywać informacje o bardzo delikatnych, niekiedy nie przejawiających się ani w mimice, ani w pantomimice stanach emocjonalnych. Jednak ekspresja werbalna jest najmniej wiarygodnym sposobem informowania o rzeczywistych przeżyciach emocjonalnych jednostki, ponieważ reakcje słowne stanowią tę formę zachowania się, która podlega ścisłej samokontroli.
Zachowanie się jako forma ekspresji emocjonalnej obejmuje np. śmiech, płacz lub też wydawanie różnych, często nieartykułowanych dźwięków i głosów.
Do reakcji emocjonalnych zalicza się zachowania wyładowujące. Ich podstawową funkcją jest komunikowanie pewnych treści innym ludziom. Do tego typu zachowań, zwłaszcza w kulturach dawnych należy taniec i śpiew. Współcześnie bardziej charakterystyczne są wyładowania werbalne i różnego rodzaju zachowania gwałtowne, agresywne, destrukcyjne. Polegają one na bieganiu, tupaniu załamywaniu rąk, biciu pięściami w stół, wyrywaniu włosów, drapaniu twarzy itp. Do kategorii zachowań wyładowujących można zaliczyć także palenie papierosów, upijanie się narkotyzowanie czy nadmierne jedzenie.
Reakcje emocjonalne wywoływać mogą zmiany wstanie świadomości. Człowiek nie zawsze może sobie zdawać sprawę ze swoich stanów emocjonalnych. Może mieć świadomość niepełną, ograniczoną, bądź zniekształconą. Emocje, zwłaszcza bardzo intensywne, mogą wpływać bezpośrednio na procesy świadomości zmieniając ich przebieg. Może dojść do zmiany kategorii, za pomocą, których człowiek rejestruje i kumuluje doświadczenie. Pod wpływem emocji posługujemy się kategoriami o silnym komponencie emocjonalnym wartościującym i oceniającym.
Reakcje emocjonalne mogą się przejawiać u człowieka w gotowości do określonych stosunków z otoczeniem. Wyraża się to w zbliżaniu bądź oddalaniu się od otoczenia, albo wręcz w jego atakowaniu.

Wpływ emocji na przebieg czynności poznawczych:
Istotą emocji jest ocena stosunków między podmiotem a otoczeniem, dlatego w sposób szczególny wpływają one na przebieg procesów poznawczych. Wpływ ten jest uzależniony zarówno od pewnych cech emocji, jak również samych procesów poznawczych. Emocje wywierają znaczący wpływ na wszystkie procesy poznawcze, to jest na spostrzeganie (szczególnie spostrzeganie ludzi), uczenie się, pamięć, wyobrażenie, myślenie. Wpływ ten z jednej strony może być pozytywny, to znaczy mogą ułatwiać bądź usprawniać przebieg określonych czynności. Spostrzeżenia stają się bardziej żywe, wyraziste, a spostrzeganie bardziej skoncentrowane i dokładne. Pamięć i myślenie funkcjonują poprawniej.
Emocje wpływają również ujemnie na procesy poznawcze, zaburzają je, a niekiedy wręcz całkowicie dezorganizują. Emocje
wpływają na selekcję procesów poznawczych i selekcję informacji.
Podstawowymi czynnikami determinującymi wpływ emocji na procesy poznawcze są przede wszystkim siła i znak emocji, ale także stopień ustrukturalizowania procesów poznawczych. Największy wpływ na proces organizacji i dezorganizacji struktur umysłowych ma jednak stopień intensywności emocji.
Gdybyśmy procesy emocjonalne stopniowali od najsłabszych, tzn. od braku emocji do najsilniejszych, to wpływ ekspresji znacznie różni się na poszczególnych etapach w sposobie organizowania lub dezorganizowania procesów poznawczych. Wpływ emocji na struktury poznawcze przeanalizujemy na podstawie wyodrębnionych 5 stopni ich intensywności.
Pierwszy stopień intensywności.
W sytuacji, gdy jest brak emocji, tzn. intensywność emocji jest zerowa lub bliska zeru, człowiek kieruje się w działaniu przede wszystkim informacją, jaką niosą dochodzące do niego bodźce.
Drugi stopień intensywności.
Występuje tu minimalny stan natężenia emocji, który może być nawet nie uświadamiany przez podmiot Wpływa on korzystnie na przebieg procesów poznawczych i jest w zasadzie niezależny od znaku emocji. Zauważa się, że mają one większy wpływ, ale również pobudzenie negatywne nie wpływa na jakąkolwiek deformację procesów poznawczych.
Trzeci stopień intensywności.
Występują tu emocje o średniej sile, które człowiek jest w stanie w pełni kontrolować. Emocje te mają wyraźny wpływ na przebieg czynności poznawczych, który koresponduje z charakterem przeżywanych emocji. Np. u człowieka głodnego pojawiają się wyobrażenia związane z jedzeniem.
Czwarty stopień intensywności.
Występują tu emocje silne, które działają w kierunku selekcji czynności poznawczych zgodnie z treścią przeżywanych emocji. Silne emocje mogą przybrać postać gwałtownych wybuchów emocjonalnych szybko ustępujących, bądź też przeżyć bardziej intensywnych, utrzymujących się przez dłuższy czas. Długotrwałe przeżycia emocjonalne powodują, że tok myśli, procesy pamięci, czy sposób spostrzegania otoczenia są wyraźnie podporządkowane dominującym emocjom. Niekiedy pod wpływem silnych emocji powstają blokady czynności, które utrudniają lub wręcz uniemożliwiają uruchomienie procesów poznawczych.
Piąty stopień intensywności.
Na tym etapie emocje osiągają maksymalne nasilenie przybierając postać furii, szału czy też stuporu, które całkowicie dezorganizują czynności poznawcze. Człowiek w stanie takiego wzburzenia emocjonalnego nie jest zdolny myśleć ani prawidłowo spostrzegać. Sam atak szału lub stuporu jest groźny zarówno dla podmiotu przeżywającego afekt, ale także dla otoczenia. Człowiek przeżywający tak silne emocje uruchamia tylko te czynności poznawcze, które służą bezpośrednio wyładowaniu stanu emocjonalnego.
Emocje w znacznym stopniu wpływają na sprawność działania człowieka, która jest różna w zależności od stopnia intensywności i treści przeżywanych emocji. Brak pobudzenia emocjonalnego, czy tez zbyt słabe pobudzenie nie sprzyja sprawności działania. Podobnie jest w pobudzeniu zbyt wysokim, które również dezorganizuje i zaburza działanie człowieka. Omawiając to na przykładzie działalności szkolnej można stwierdzić, że uczeń, który przystępuje do egzaminu z pełną obojętnością, najprawdopodobniej będzie zdawał gorzej niż przy lekkim udziale emocji, ponieważ trema sprzyja wówczas efektywności działania usprawniając procesy umysłowe człowieka. Z kolei uczeń zbyt silnie zdenerwowany, przejawiający nadmierne pobudzenie emocjonalne, skazany jest raczej na niepowodzenie, ponieważ jego stan afektywności dezorganizuje proces myślenia, w wyniku czego uzyskuje ocenę na egzaminie znacznie poniżej jego potencjalnych możliwości intelektualnych.
Treść przeżywanych emocji pozostaje w określonym związku z efektywnością działania człowieka. Na przykład uczucie gniewu wpływa z reguły mobilizująco na działanie, zwiększając aktywność podmiotu, natomiast uczucie smutku lub przygnębienia wywołuje przeciwny efekt, doprowadzając nawet do całkowitej bierności. Jednak treść emocji, jak i ich intensywność wzajemnie się warunkują i wpływają na efektywność działań człowieka.
Jak wykazano nawet intensywność emocji o średnim stopniu natężenia wpływa ujemnie na procesy poznawcze człowieka, a zwłaszcza na jego myślenie. Natomiast w stanie wzburzenia emocjonalnego człowiek nie jest w stanie reagować adekwatnie do sytuacji, gdyż jego stan afektywny zaburza i całkowicie dezorganizuje jego zdolności pamięci, uwagi, spostrzegania i myślenia. Jednak kiedy człowiek ochłonie, uspokoi się, znowu może zacząć działać efektywnie, a jego procesy poznawcze funkcjonują poprawnie. Emocje mogą mieć, zatem przejściowy ujemny wpływ na procesy psychiczne i jest to uwarunkowane przede wszystkim długością trwania intensywnego stanu emocjonalnego. Człowiek, który znajduje się przez długi czas pod wpływem działania silnych emocji nie jest w stanie poprawnie i efektywnie funkcjonować. Przeżycia bardzo intensywne i utrzymujące się przez dłuższy czas, powodują, że tok myśli, procesy pamięci, czy też sposób spostrzegania otoczenia czy sytuacji życiowej są wyraźnie podporządkowane dominującym emocjom.

Wpływ emocji na organizm:
Emocje poza przejściowym, ujemnym wpływem na procesy poznawcze mogą wywierać również trwalsze, szkodliwe skutki organiczne. Nadmiar ujemnych emocji przeżywanych przez człowieka może wpływać niekorzystnie na jego zdrowie. Wpłynęło to na rozwój całej gałęzi nauki z pogranicza medycyny i psychologii zwanej psychosomatyką. U jej podstaw leży założenie, że wiele fizycznych dolegliwości wiąże się z psychicznym nastawieniem i typem reakcji emocjonalnej na życiowe problemy.
Wyróżnia się tu dwie klasy problemów:
- uraz psychiczny, nadmierny długotrwały stan emocjonalny wpływa na rozwój choroby somatycznej, co ujawnia się w postaci choroby psychosomatycznej,
-choroba somatyczna wpływa na ujawnienie się typowych dla niej cech psychicznych. Przykładem może być ukształtowany się stan psychiczny osób chorych na serce, u których występuje silny lęk i koncentrowanie się na własnym organizmie, albo w przypadku osób z nadczynnością tarczycy zauważa się zwiększoną pobudliwość połączoną z negatywnymi emocjami lęku lub gniewu.
W psychosomatyce jest już poznana dość duża liczba chorób, które mają swe podłoże w psychice ludzkiej, w nadmiernej liczbie negatywnych emocji, z którymi człowiek nie może sobie poradzić.
Do chorób psychosomatycznych zalicza się chorobę żołądka i dwunastnicy, mającą swe źródło w zbyt licznych stresach przeżywanych przez człowieka. Wtedy to nadmiernym napięciom emocjonalnym towarzyszy zwykle zwiększone wydzielanie się kwasów żołądkowych przyczyniających się do powstawania wrzodu i krwawienia. Chorobą układu pokarmowego, która zazwyczaj ma również podłoże psychosomatyczne, jest zapalenie okrężnicy, której przyczyną jest niewłaściwa perystaltyka jelit.
Silne i długotrwałe emocje mogą być przyczyną wielu chorób skórnych wśród których najczęściej spotykaną jest pokrzywka. Szczególnie niekorzystny wpływ emocji zaznacza się w chorobach serca i układu krążenia. W organizmie człowieka pod wpływem przeżywanych silnych emocji krew krąży szybciej i wzrasta jej ciśnienie. Jeśli człowiek znajduje się często w sytuacjach dla niego trudnych wywołujących nadmierne emocje, wówczas stan podwyższonego ciśnienia może się u niego utrwalić w postaci choroby nadciśnieniowej. W czasie przezywanych emocji gruczoły nadnerczy produkują nadmierną ilość adrenaliny, powodującej wzrost krzepliwości krwi. Może to doprowadzić do zawału serca lub zatoru mózgu.
Następnym narządem podatnym na schorzenia psychosomatyczne jest układ oddechowy. W czasie przeżywania nadmiernych emocji zaburza się rytm oddechowy człowieka polegający na tym, że wdech jest dłuższy, a wydech krótszy. Powoduje to niekiedy znaczne powiększenie się oskrzelików i pęcherzyków płucnych dających często początek astmy oskrzelowej.
Do chorób psychosomatycznych zalicza się migrenę, wywoływaną najczęściej urazem emocjonalnym człowieka.
Nawet, jeśl