1. Model metody – czy metoda?
Autor w rozdziale pierwszym informuje i jednocześnie przestrzega czytelnika, iż książka przez niego napisana nie jest żadnym poradnikiem, podającym określone metody wykonywania danych prac umysłowych, sposoby odpoczynku, postępowania z samym sobą czy metody higieny pracy. Jest natomiast swoistym „przewodnikiem” po uczelni, zawierającym również przykładowe modele metod postępowania podczas nauki na studiach wyższych.
W rozdziale tym Rudniański podkreśla różnice między modelami metod a samymi metodami, przytaczając głównie przykłady z dziedziny pracy umysłowej. Według niego metoda jest to zastosowany, z pewną świadomością jego zastosowania, sposób pracy nad pewnym zagadnieniem, które rozpatruje osoba działająca. Model metody jest to natomiast postulowany sposób na osiągnięcie jakimś celu, przy czym sam postulujący zakłada, iż jest on możliwy tylko przy spełnieniu określonych warunków.
2. Od szkoły do uczelni
Kolejny rozdział Jarosław Rudniański poświęcił problemom adaptacyjnym studentów, którzy niejednokrotnie mają trudności z przystosowaniem się do nowej roli – roli studenta. Trudności te podzielił na: mające źródło w sprawach organizacyjno-bytowych, trudności związane z procesem dydaktycznym (np. duża ilość pracy i ogrom materiału) oraz na trudności związane z kontaktami społecznymi (brak zainteresowania i chęci pomocy ze strony starszych studentów).
Dalej autor porusza problem organizacji czasu studenta. Zaleca, aby ustalił on stałe godziny nauki w ciągu całego tygodnia pracy. Pomaga to, bowiem w skupieniu uwagi oraz wspiera efektywniejszą pracę. Proponuje, aby student zastanowił się nad faktem, czy pewne zewnętrzne zakłócenia wpływają w jakiś sposób na jego naukę, czy nie mają większego znaczenia.
Rudniański podaje również modele metod wspomagających pamięciowe opanowywanie pewnej partii materiału (na przykład obowiązującej do egzaminu). Pisze, iż osoby, które mają problem z zapamiętywaniem (np. wykładów), powinny w domu porządkować swoje notatki przepisując je ponownie i jednocześnie systematyzując. Proponuje również tworzenie konspektów notatek ( w punktach czy hasłach) zawierających najważniejsze wiadomości z wykładów.
3. Samoorganizacja psychiczna studenta
Kolejny rozdział Jarosław Rudniański poświęca metodom rozwiązywania problemów. Podaje również definicję „myślenia”. Autor określa tym terminem działania umysłowe mające na celu pokonanie pewnych przeszkód występujących przy zmienianiu sytuacji niepożądanej w pożądaną. Nauka zajmująca się kwestiami sprawnego myślenia jest, bowiem częścią prakseologii – nauki o sprawnym działaniu. Jak zauważa myślenie występuje wtedy, gdy rozwiązując dany problem napotykamy na swojej drodze jakieś przeszkody. Przy próbie rozwiązywania problemu musimy wyznaczyć sobie pewne priorytety działania, a więc cel główny, który chcemy osiągnąć. Wszystkie czynności prowadzą do podjęcia jakiejś decyzji, czyli wyboru pewnego rozwiązania z danej liczby możliwych w określonym momencie do wykonania działań. Podjęcie właściwej decyzji wymaga przede wszystkim dystansu do opracowywanego zagadnienia, co bardzo łatwo można zatracić w okresie zmęczenia.
4. Cecha specyficzna pracy umysłowej: koncentracja uwagi w polu wewnętrznym
Jednym z najważniejszych czynników wpływających na efektywność pracy umysłowej, jak pisze autor książki, jest skupienie i koncentracja. Skupienie uwagi na czymś, czego nie da się zobaczyć, dotknąć, jest niewątpliwie trudne, jednakże niezbędne do dokładnego opracowania danego zagadnienia. Rudniański wyróżnia dwa typy koncentracji uwagi: koncentracja w polu zewnętrznym oraz wewnętrznym. Jak możemy dalej przeczytać najtrudniejsze są te prace umysłowe, które wymagają prawie jednoczesnego skupienia uwagi w polu wewnętrznym i zewnętrznym. Do tego typu prac należy czytanie niektórych książek, zwłaszcza naukowych.
Gdy czytamy i myślimy przy czytaniu, następują kolejne, bardzo szybkie przerzuty uwagi z pola zewnętrznego na wewnętrzne i na odwrót. Prawdopodobnie te „przeżuty”, jak pisze autor, są bardzo wyczerpujące dla umysłu i przy dłuższym trwaniu prowadzą do szybszego zmęczenia.
5. Metodyka kilku rodzajów prac umysłowych
a) Wstęp: rodzaje informacji
W podrozdziale tym autor rozróżnia dwa typy informacji, jakie docierają do studenta: informacje nadawane celowo przez ludzi (słowa, symbole, liczby, obrazy) oraz informacje nadawane niecelowo (tzw. sygnały z rzeczywistości pozaznakowej). Celem pierwszego typu informacji jest najczęściej wywarcie określonej presji lub określonego wrażenia na odbiorcy. Drugi typ informacji zawiera w sobie natomiast cały system znaków i sygnałów, które po rozkodowaniu stają się czytelne dla kogoś, kto potrafi je zdefiniować. Cały proces rozkodowywania tych informacji, jak pisze Rudniański, możemy nazwać sztuką.
Sztuka studiowania, bo takiego pojęcia używa autor, polega na odczytywaniu informacji nadawanych celowo, jak również na swoistym „czytaniu między wierszami”, a więc odkodowywaniu znaków i sygnałów niecelowych.
b) Dobór informacji: biblioteki, bibliografie, katalogi, przeglądanie książek
Biblioteki możemy podzielić na biblioteki naukowe ogólne i specjalne. Do bibliotek naukowych ogólnych należą np. Biblioteka Narodowa w Warszawie, Biblioteka Śląska w Katowicach, Biblioteki Polskiej Akademii Nauk, miejskie lub wojewódzkie biblioteki publiczne czy biblioteki uniwersyteckie. Do bibliotek specjalnych zaliczamy wszystkie biblioteki przy instytutach i zakładach badawczych PAN, biblioteki towarzystw naukowych, niektóre biblioteki ministerstw i urzędów centralnych oraz biblioteki szkół wyższych specjalnych (np. SGGW, Politechniki Warszawskiej).
W każdej większej bibliotece znajduje się kilka katalogów (alfabetyczne i rzeczowe), w których umieszczony jest spis wszystkich książek znajdujących się w danej bibliotece. Katalog alfabetyczny jest to spis owych książek i pozycji literackich ułożony w porządku abecadłowym haseł, które stanowią bądź nazwę autorów, bądź wyrazy rozpoczynające tytuły druku. Katalog rzeczowy wskazuje na związki zachodzące pomiędzy interesującą danego czytelnika dziedziną a pokrewnymi naukami. Wyróżnić można kilka rodzajów katalogu rzeczowego: działowy, systematyczny, dziesiętny, klasowy, przedmiotowy, krzyżowy.
Biblioteki posiadają również wydzielone specjalne miejsca - czytelnie, gdzie możemy przeczytać dane książki, bez konieczności wypożyczania ich do domu. Czytelnie dzielimy na: główne (ogólne), rękopisów, starodruków, kartografii, grafiki, muzykaliów, mikrofilmów, bibliograficzne, czasopism itp.
Każda książka zbudowana jest w określony sposób. Na pierwszej stronie karty tytułowej znajduje się zawsze autor dzieła (jego imię i nazwisko), często data wydania, miejsce wydania, instytucja wydająca książkę, numer wydania. Na odwrocie karty tytułowej znajduje się nazwisko tłumacza, tytuł oryginału oraz inne dane wyróżniające książkę.
c) Sporządzanie podręcznej bibliografii
Podręczną bibliografię danej dziedziny bardzo często trzeba zrobić samemu. Nie jest to bynajmniej zajęcie bezproduktywne, gdyż często przydają się owe spisy książek z danego zagadnienia, szczególnie na wyższych latach studiów, kiedy student przygotowuje się do pisania pracy magisterskiej. Rudniański zachęca czytelników do sporządzania tzw. fiszek, czyli małych kartek z uwzględnieniem nazwy autora, tytułu książki oraz najważniejszych (według nas) pojęć zawartych w danej książce.
d) Szybkość czytania
Niezwykle ważna, podczas studiów, jest szybkość czytania danych książek czy artykułów. Im bowiem szybciej coś przeczytamy, tym więcej mamy czasu na przyswojenie sobie owej wiedzy. Pomimo, iż jest to czynność, którą wykonujemy mniej więcej od 7 roku życia i teoretycznie powinna być czynnością łatwą, jest to proces skomplikowany i często nastręczający dużo problemów. Istnieją sposoby na sprawdzenie sprawności czytania. W takim przypadku liczy się ilość tzw. fiksacji, czyli momentów zatrzymania wzroku podczas czytania i jak długo one trwały. Szybkość czytania można wyćwiczyć. Wprawni czytelnicy potrafią ogarnąć wzrokiem wiersz szerokości szpalty, ich oczy poruszają się po stronie nie z lewej ku prawej, lecz z góry na dół. Wymaga to jednak dużej ilości ćwiczeń, nie jest to jednak niemożliwe.
e) Notowanie
Jednym z najważniejszych materiałów, z których przygotowujemy się do egzaminu są notatki z wykładów, ćwiczeń bądź książek. Sposób sporządzania notatek jest silnie zindywidualizowany i zależny od danego studenta, jednakże istnieje kilka sposobów, jak pisze Jarosław Rudniański w swojej książce, aby notatki posiadały większą wartość merytoryczną. Przy sporządzaniu notatek z wykładu, niezbędna jest podzielność uwagi. Polega ona na tym, iż notując poprzednie słowa wykładowcy, słyszy się jednocześnie jego dalsze słowa. Sprawność sporządzania notatek jest niezwykle ważna. Aby ją zwiększyć stosuje się dość często różnego rodzaju skróty, które niekiedy tylko autorzy notatek potrafią rozszyfrować. Przy sporządzaniu notatek należy pamiętać o ich przejrzystości oraz zawartości merytorycznej (dobrze sporządzone notatki powinny zawierać m.in. wyjaśnienie niezrozumiałych dla nas pojęć czy definicji).
f) Rozwiązywanie problemów
W tym podrozdziale Rudniański podaje pewien model metody rozwiązywania określonego problemu. Przede wszystkim, jak pisze, należy jasno i precyzyjnie sformułować problem, jakim będziemy się zajmować, następnie zebrać możliwie największą liczbę danych dotyczących owego zagadnienia i sposobów rozwiązania. Istnieją różne metody rozwiązywania problemów. Autor książki przytacza za Góralskim trzy z nich: metodę heurystyczną, algorytmiczną i konatywną. Największą konatywnością i uniwersalnością charakteryzuje się pierwsza z metod – metoda heurystyczna.
g) Zapamiętywanie
Zapamiętywanie dzielimy na dosłowne i niedosłowne. W zależności od rodzaju materiału, jaki musimy sobie przyswoić, dostosowujemy jeden z tych typów do naszych potrzeb. W obydwu przypadkach dość ważne jest nastawienie psychiczne uczącego się. Jedną z najlepszych metod przyswojenia sobie wiedzy jest czytanie, a następnie głośne powtarzanie zapamiętanych informacji.
h) Seminaria i ćwiczenia
Podrozdział ten Rudniański poświęcił na podanie pewnych dyrektyw, jakimi powinien kierować się student przygotowujący referat na seminaria bądź zdobywający doświadczenie praktyczne na ćwiczeniach. Jak sam pisze wszelkie działania podejmowane przez studenta powinny być wcześniej przemyślane i w razie potrzeby przedyskutowane z prowadzącym. Przygotowując zaś referat student powinien pamiętać o umieszczeniu w nim różnych sposobów postrzegania tematu przez badaczy oraz uwzględnić w nim swój osobisty stosunek do zagadnienia.
i) Egzaminy
Przygotowywanie się do egzaminu polega na zapamiętaniu materiału poruszanego na wykładach i ćwiczeniach. O zapamiętywaniu autor pisał również w podrozdziale zatytułowanym po prostu „Zapamiętywanie”. Rudniański zachęca studentów do przygotowywania sobie konspektów, systematyzowania materiału, a w razie możliwości do uczenia stosunkowo wcześniej do egzaminu. Nie należy jednak zapominać o higienie pracy i odpoczynku, gdyż tylko stuprocentowa wydajność umysłu może zapewnić określone wyniki na egzaminie.
j) ITS
ITS to skrót od Indywidualny Tok Nauczania, czyli „sposób na szybsze skończenie studiów”. Jest on przeznaczony dla studentów wybitnie uzdolnionych, którzy wykazują się dobrymi wynikami w nauce. ITS stwarza możliwość komponowania swojego własnego toku studiów w oparciu o ofertę dydaktyczną oferowaną przez daną uczelnię. Niewątpliwie wymaga to dużego samozaparcia studenta, jak również wytężonej pracy i wysokiej inteligencji. Jest to, można powiedzieć, program przeznaczony dla tych, którzy chcą zdobyć potrzebną im wiedzę nie tylko w sposób szablonowy, narzucony z góry, lecz sami chcą mieć wpływ na to, czego będą się uczyli. Autor opisuje w tym podrozdziale założenia ITN oraz daje wskazówki co należy zrobić, aby mieć możliwość indywidualnego toku studiów.
k) Struktura i styl naukowej pracy dyplomowej
Cały podrozdział autor poświęcił strukturze i stylowi pracy przede wszystkim doktorskiej i magisterskiej. Zwraca przede wszystkim uwagę na przejrzystą budowę rozdziału, aspekt estetyczny pracy, jej styl oraz język. Omawia również poszczególne etapy pisania jej, sposoby badań naukowych, opisywanie przeprowadzonych badań, jak również analizowanie problemów, które powstają już podczas jej tworzenia.
6. Planowanie pracy własnej
Jarosław Rudniański, mówiąc w tym rozdziale na temat planowania pracy własnej, skupił się wyłącznie na planowaniu długodystansowym, czyli świadomym planowaniu własnej pracy umysłowej. Planując organizację swojego czasu należy również zostawić sobie około 20% czasu potrzebnego na zrobienie określonej rzeczy. Mogą się bowiem zdarzyć pewne nieprzewidziane wcześniej sytuacje, które uniemożliwią nam wykonanie danych czynności. Plan pracy możemy sobie napisać, lecz nie musimy. Konieczne jest jednak zrobienie licznych notatek pomocniczych dotyczących efektywności naszej pracy w ciągu dnia, jej warunków czy chociażby własnych zainteresowań. Plan ten powinien być na tyle elastyczny, aby nam pomagał, a nie przeszkadzał w wykonaniu zadania. Podstawą jednak dobrze zaplanowanej pracy umysłowej jest nasza motywacja, gdyż bez niej skazani jesteśmy od razu na porażkę.
7. Organizacja, organizacja, organizacja
Rozdział ten poświęcił autor organizacji warsztatu pracy studenta. Podaje do wiadomości czytelnika pewne dyrektywy, które powinny być spełnione, aby praca nad jakimś zagadnieniem była owocna. Pisze o ogólnych zaleceniach odnośnie urządzania pomieszczenia, w którym będziemy się uczyć. Autor stawia na minimalizm – im mniej przedmiotów na biurku, przy którym się pracuje, tym lepiej, gdyż pomaga to w większym skupieniu uwagi. Zachęca również do pracy w takiej pozycji, w jakiej jest nam najwygodniej, gdyż komfort pracy w znaczącym stopniu wpływa na jej efektywność.
8. Higiena pracy umysłowej i odpoczynku
W tym rozdziale Rudniański porusza temat psychohigieny pracy umysłowej i odpoczynku studenta. Zwraca uwagę na dostarczanie do organizmu odpowiedniej ilości tlenu poprzez głębsze oddychanie bądź częstsze wietrzenie pokoju. Postuluje również zastąpienie „dopingu farmakologicznego lub używkowego” - dopingiem naturalnym. Ten ostatni może polegać, jak pisze autor, na chwilowej zmianie rytmu bądź rodzaju pracy, aktywnym wypoczynku (gimnastyka, spacer) czy chociażby krótkiej drzemce. Ponadto zaleca, aby w ciągu całego tygodnia pracy znaleźć choć chwilę dla siebie, którą możemy poświęcić temu, co nas naprawdę interesuje – naszemu hobby
9. Etyka pracownika naukowego
Przedostatni rozdział swojej książki poświęcił Rudniański etyce pracownika umysłowego. Jak sam pisze, najpierw jest się człowiekiem, a dopiero później naukowcem i nie wolno o tym zapominać. Tak samo jak w życiu osobistym, jak i podczas pracy należy pamiętać o pewnym systemie wartości, który jest w priorytetowej sytuacji w stosunku do innych wartości życia człowieka. W przypadku pracownika naukowego owa etyka opiera się przede wszystkim na precyzyjnym i zgodnym z prawdą przekazywaniu wiedzy. Nie można, bowiem podawać np. fałszywych informacji, podawać za swoje myśli i poglądów innych osób. Autor pisze również, iż jedną z podstaw rozwoju nauki jest tzw. kooperacja negatywna, czyli wzajemna krytyka, która umożliwia rozwój i postęp danej dziedziny.
10. Zakończenie
W ostatnim rozdziale zamykającym całą książkę Jarosław Rudniański zamieszcza swoje subiektywne poglądy dotyczące studiowania oraz uczelni wyższych. Pisze, że jego zdaniem wykłady, na których sprawdzana jest lista obecności studentów, są zaprzeczeniem idei studiów wyższych, które przez to stają się tylko przedłużeniem szkoły średniej. Uważa, iż do chodzenia na wykład powinna zachęcać studentów przede wszystkim jego jasna, ciekawa i zrozumiała forma. Egzamin natomiast powinien być sposobem sprawdzenia wiedzy studenta na dany temat, a nie formą swoistej autoreklamy wiedzy.
