Spis treści:
Wstęp 4
Rozdział 1. Miejsce i rola instrumentów finansowych w zarządzaniu przedsiębiorstwem.
1.1. Maksymalizacja wartości firmy jako podstawowy bodziec zarządzania przedsiębiorstwem. 6
1.2. Cel zarządzania instrumentami finansowymi. 9
1.3. Istota rynku finansowego. 11
Rozdział 2. Charakterystyka i rodzaje instrumentów finansowych w przedsiębiorstwach.
2.1. Akcja jako wszechstronny instrument pozyskiwania i lokowania środków finansowych. 25
2.2. Istota obligacji na rynku papierów wartościowych. 31
2.3. Rola bonów skarbowych i obligacji jako instrumenty finansowe Państwa. 36
2.4. Depozyty bankowe jako podstawowa forma lokowania
krótkoterminowego środków. 39
2.5. Kredyt bankowy najpopularniejszą formą finansowania działalności
obrotowej przedsiębiorstwa. 41
Rozdział 3. Metody wyceny instrumentów finansowych.
3.1. Ryzyko jako ważne kryterium wyboru przedsięwzięcia inwestycyjnego. 45
3.2. Czynniki determinujące wartość akcji. 49
3.3. Stopy zwrotu i ryzyko stopy obligacji. 52
3.4. Opłacalność zakładania lokat bankowych. 59
Rozdział 4. Lokowanie środków pieniężnych na rynkach finansowych.
4.1. Fundusze inwestycyjne jako podmioty pomocne przy inwestowaniu
środków pieniężnych. 63
4.2. Oprocentowanie kredytów bankowych jako podstawowy czynnik
korzystania z tej formy finansowania działalności przedsiębiorstwa. 68
4.3. Asset management usługą dającą ponadprzeciętne stopy zwrotu z kapitału. 68
4.4. Obligacje skarbowe alternatywą dla bardziej ryzykownych instrumentów finansowych. 73
Zakończenie 75
Literatura 77
Spis tabel 79
Wstęp
Instrumenty finansowe wykorzystuje się w każdym działającym przedsiębiorstwie. Każdy podmiot, nastawiony na trwały zysk i wzrost rynkowej wartości przedsiębiorstwa, musi bardzo umiejętnie korzystać z instrumentów dostępnych na rynku kapitałowym w Polsce. Zarówno pozyskiwanie kapitałów, jak i ich lokowanie, wymaga sporej wiedzy i doświadczenia, aby wybrać ofertę co najmniej dobrą. W większości literatury można spotkać się z opiniami, iż podmioty gospodarujące korzystają jedynie z instrumentów, które dają im środki na inwestycje. Jednak przedsiębiorstwa w ostatnim czasie wypracowały w naszym kraju dość duże zyski, co przełożyło się na wzrost zainteresowania instrumentami lokacyjnymi, które dawały by potencjalnie satysfakcjonujący zysk ponad inflację. Polskie przedsiębiorstwa umiejętnie korzystają ze swoich nadwyżek finansowych i wiedzą, że każdą złotówkę trzeba wykorzystać bardzo umiejętnie.
Celem niniejszej pracy jest przybliżenie osobom odpowiedzialnym za finanse przedsiębiorstwa, skąd najszybciej i najtaniej pozyskać kapitał na działalność inwestycyjną oraz gdzie najkorzystniej, przy jak najmniejszym ryzyku, ulokować chwilowo wolne środki pieniężne. Praca składa się z czterech rozdziałów. Rozdział pierwszy wprowadza nas w zagadnienia zarządzania finansami przedsiębiorstwa, uzmysławia nam, ze bez wykorzystania instrumentów finansowych maksymalizowanie wartości podmiotu gospodarczego jest niemożliwe. Znajdziemy tam również opis poszczególnych rynków, które łącznie składają się na rynek finansowy. Rozdział drugi opisuje dość dokładnie podstawowe instrumenty finansowe, jakie mają do dyspozycji osoby odpowiedzialne w przedsiębiorstwie za gospodarkę finansową. Ten rozdział może dać odpowiedź na pytanie, z jakich instrumentów skorzystać w aktualnej sytuacji gospodarczej, aby kapitał obcy był jak najtańszy. Natomiast metody wyceny i czynniki wpływające na wartość lub koszt poszczególnych instrumentów zostały przedstawione w rozdziale trzecim. Znajdziemy tu podstawowe formuły obliczeniowe służące do porównania efektywności różnych instrumentów finansowych. Ostatni rozdział w przeważającej części zobrazuje stopy zwrotu z inwestycji w różne instrumenty finansowe, dostępne w danym czasie na polskim rynku finansowym. Znajdziemy tam również oprocentowanie kredytów bankowych, dostępnych w bankach działających na terenie naszego kraju.
W pracy wykorzystano 39 pozycji literatury, tylko polsko języcznej, wydanej w kraju od początku transformacji gospodarczej. Opracowanie zawiera również kilkanaście tabel obrazujących przeważnie dane liczbowe stóp zwrotu z inwestycji. W pracy wykorzystano też kilkanaście artykułów z prasy ekonomicznej, głównie dziennika Rzeczpospolita oraz miesięcznika Forbes (dawniej Profit).
Rozdział 1. Miejsce i rola instrumentów finansowych w zarządzaniu przedsiębiorstwem.
1.1. Maksymalizacja wartości firmy jako podstawowy bodziec zarządzania przedsiębiorstwem.
W gospodarce rynkowej mamy do czynienia z trzema podstawowymi składnikami, wpływającymi na organizację i prowadzenie działalności gospodarczej. Ważnym i twórczym elementem jest przedsiębiorstwo, a następnie rynek, który umożliwia realizację produkcji poprzez tworzenie warunków, aby miejsce miały transakcje kupna-sprzedaży oraz państwo, które pełni funkcje stabilizacyjno-regulacyjno-kontrolną nad funkcjonowaniem rynku i działających na nim przedsiębiorstw. Przedsiębiorstwo stanowi określoną formę organizacyjną działalności gospodarczej, która jest efektem uwarunkowań prawnych, ekonomicznych, społecznych i technicznych. Przedsiębiorstwo należy traktować jako podstawową, samodzielną jednostkę gospodarczą (podmiot gospodarczy), prowadzącą działalność produkcyjną, usługową bądź handlową na własny rachunek, wyodrębnioną pod względem ekonomiczno-prawnym, organizacyjnym, która dysponuje określonymi zasobami czynników produkcyjnych i ma na celu przede wszystkim ich efektywne zagospodarowanie pod kątem osiągania korzystnego wyniku finansowego i zaspokajania potrzeb rynku, tj. indywidualnych konsumentów i przedsiębiorstw. Stąd też można dalej powiedzieć, iż podstawowym, jednakże rozumianym w dłuższym okresie czasu, celem firmy winno być maksymalizowanie finansowych korzyści jej właściciela (współwłaścicieli) , co w końcowym efekcie oznacza maksymalizację jego (ich) majątku. Prowadzenie działalności gospodarczej wymaga posiadania różnorodnych aktywów, które są niezbędne w procesach gospodarczych, a za które trzeba zapłacić. To z kolei wymaga pozyskania środków finansowych, które umożliwiają regulację tej zapłaty. Zarządzanie finansami jest więc jednym z trzech obszarów zarządzania przedsiębiorstwem. Pozostałe dwa obszary to zarządzanie działalnością operacyjną oraz zarządzanie działalnością inwestycyjną. Na etapie organizowania firmy najważniejszymi obszarami działalności są: zapewnienie finansowania inwestycji niezbędnych do uruchomienia działalności oraz przeprowadzenie tych inwestycji. W przypadku podmiotu już zorganizowanego na zarządzanie działalnością złożą się: zarządzanie sprzedażą, zarządzanie produkcją, zarządzanie logistyką oraz zasobami ludzkimi. W ramach zarządzania działalnością inwestycyjną możemy wyróżnić poszukiwanie, analizę i wybór projektów inwestycyjnych oraz uruchamianie i wdrażanie projektów inwestycyjnych. Natomiast działalność finansowa polega na zapewnieniu finansowania działalności operacyjnej oraz inwestycyjnej, jak i lokowaniu wolnych środków finansowych.
Przedsiębiorstwo działające na rynku stawia sobie różne cele, które dzielimy na podstawowe i cząstkowe. Osiągnięcie celu podstawowego uzależnione jest od stopnia realizacji celów cząstkowych, które stanowią swego rodzaju zaplecze celu podstawowego. Celem podstawowym (strategicznym) przedsiębiorstwa funkcjonującego w realiach gospodarki rynkowej jest maksymalizacja zysku. Natomiast cele cząstkowe możemy podzielić na zewnętrzne ( związane z rynkiem, prestiżem, ochroną środowiska), i wewnętrzne (efektywnościowe, finansowe, społeczne). Aby cel główny w danym przedsiębiorstwie był wykonany, potrzebne jest właściwe zarządzanie przedsiębiorstwem. Sformułowanie misji przez management przedsiębiorstwa jest niezbędne dla precyzyjnego formułowania celów, a w szczególności: określania jednoznacznego dążeń i celów, wytyczania podstaw do alokacji zasobów, tworzenia zasad, kryteriów pożądanego wykorzystania zasobów, określenia podstaw tworzenia klimatu współdziałania w ramach organizacji, dostarczania personelowi sposobów artykulacji oczekiwań, przeniesienia celów i priorytetów w operacyjną strukturę działań, podkreślenia image firmy, a zwłaszcza jej odrębności. Zarządzanie przedsiębiorstwem będziemy zatem rozumieli jako: celowe podejmowanie przez odpowiednie osoby (organy i kadrę kierowniczą) decyzji prowadzących - dzięki wykorzystaniu posiadanych zasobów – do osiągania założonych celów lub też celowe dysponowanie zasobami, a ściślej: ustalenie celów i powodowanie, aby były one osiągnięte.
Nowoczesne zarządzanie to zarządzanie twórcze, oparte na głębokiej wiedzy i wyobraźni, inwencji i intuicji, a także pomysłowości i odwadze. Zarządzanie to wsparte jest rozwiniętą infrastrukturą informacyjną, ekonomiczną i techniczną. W literaturze przedmiotu brakuje zgodności, co do tego, jakie funkcje składają się na zarządzanie przedsiębiorstwem. Wielu autorów jednak wymienia cztery funkcje zarządzania: planowanie, organizowanie, motywowanie i kontrolę. Planowanie jest projektowaniem przyszłości, jakiej pragniemy, oraz skutecznych środków, aby te plany zrealizować. Przedmiotem planowania są cele, metody realizacji tych celów, niezbędne zasoby oraz działania operacyjne. Planowanie jest wyjściową funkcją zarządzania, stwarzającą podstawy do organizowania, realizacji i kontroli działalności przedsiębiorstwa. Organizowanie polega na łączeniu i porządkowaniu, koordynowaniu i harmonizowaniu elementów podmiotu gospodarczego, aby przyczyniały się one do realizacji ustalonych w wyniku planowania celów. Należy nadmienić, że organizowanie jest podstawowym elementem procesu kierowniczego. Sam wyraz ‘organizacja’ może być pojmowany dwojako: jako instytucja lub grupa funkcjonalna (przedsiębiorstwo, urząd, szpital, itp.); jako proces organizowania, tj. sposób projektowania i przydzielania zadań członkom przedsiębiorstwa na drodze osiągnięcia wyznaczonych celów. Motywowanie sprowadza się do oddziaływania na postawy i zachowanie ludzi tak, aby poczynania jednostek były zgodne z celami firmy. Wykorzystuje się do tego przede wszystkim bodźce ekonomiczne. Podstawowym czynnikiem jest oczywiście wynagrodzenie za pracę, które musi być skalkulowane z daną czynnością, jaką dana jednostka wykonuje. Sekwencję funkcji zarządzania kończy kontrola, która polega na sprawdzeniu całości działań i stopnia osiągnięcia zadań i celów. Bez kontroli nie można by było dokonać weryfikacji trafności ustalenia celów i sposobów ich osiągnięcia.
Funkcje zarządzania uzupełniają rzeczowe i pierwotne funkcje przedsiębiorstwa. Podmiot może osiągać dobre wyniki tylko wtedy, gdy funkcje przedsiębiorstwa i funkcje zarządzania przedsiębiorstwa ściśle współdziałają ze sobą (są zharmonizowane). Funkcje zarządzania spotyka się w każdej działalności przedsiębiorstwa, na każdym szczeblu hierarchicznej struktury zarządzania danym podmiotem.
1.2. Cel zarządzania instrumentami finansowymi.
Zjawiska i procesy gospodarcze zachodzące w działalności podmiotu gospodarczego składają się na pojęcie finansów przedsiębiorstwa. Zarządzanie finansami odgrywa istotną wspomagającą rolę na każdym etapie rozwoju firmy i niemal każdym obszarze zarządzania. Istnieją różne aspekty finansów firmy. W aspekcie funkcjonalnym można mówić o procesach gromadzenia (pozyskiwania) pieniądza oraz o procesach jego wykorzystania. Celem zarządzania finansami jest wskazywanie menedżerom tych wariantów decyzji, które przyczyniają się do jak największego wzrostu wartości firmy. Kierownictwo przedsiębiorstwa może i powinno prowadzić odpowiednią działalność organizacyjną, decyzyjną i kontrolną w sferze finansów, kształtującą zjawiska ekonomiczne w firmie w sposób stwarzający szansę uzyskania najkorzystniejszych wyników działalności. Aspekt przedmiotowy przedstawia nam natomiast zjawiska finansowe w różnych wyodrębnionych sferach działalności podmiotu gospodarczego, np. w działalności bieżącej i rozwojowej, finansowej analizie przebiegu działań planowanych w firmie. Ostatni aspekt nosi nazwę podmiotowego, w którym mówi się o podmiotowej i organizacyjnej strukturze zarządzania procesami gromadzenia i wydatkowania pieniądza. Dla potrzeb zarządzania finansowego każde przedsiębiorstwo w danym momencie być może traktowane zatem jako zbiór – z jednej strony środków finansowych zgromadzonych z różnego rodzaju źródeł, z drugiej zaś aktywów sfinansowanych przy pomocy tych środków (funduszy). Wśród celów finansowych, do których dąży firma, możemy wymienić następujące: przetrwanie, unikniecie problemów finansowych i upadłości, pokonanie konkurencji, maksymalizacja sprzedaży lub udziału w rynku, minimalizacja kosztów, maksymalizacja zysków, utrzymanie stabilnego wzrostu dochodów.
Proces zarządzania finansami przedsiębiorstwa obejmuje dwie zasadnicze sfery i wymusza konieczność podejmowania dwóch grup decyzji:
a) inwestycyjnych – w ich wyniku kształtowana jest wielkość i struktura rzeczowych aktywów niezbędnych do prowadzenia działalności gospodarczej (inwestycje rzeczowe i inwestycje finansowe)
b) finansowych – dotyczą one źródeł sfinansowania aktywów (ich rodzajów, rozmiarów, struktury)
Funkcje zarządzania finansowego w przedsiębiorstwie sprowadzają się zasadniczo do: określenia spodziewanych nakładów i korzyści z różnych form zaangażowania środków finansowych, zarówno w krótkim jak i długim okresie, wyboru formy alokacji środków finansowych poprzez określenie jej rentowności (wybór przedsięwzięcia inwestycyjnego), wyboru źródeł finansowania działalności i określenia sposobów wykorzystania dostępnych środków, oszacowania wielkości ryzyka dla spodziewanych strumieni dochodów.
Powody zwiększania znaczenia zarządzania finansowego są różnorakiej natury. W szczególności możemy tutaj wymienić: wzrost konkurencji, coraz bardziej złożone i drogie rozwiązania technologiczne, zmieniający się poziom inflacji, zmieniające się przepisy podatkowe i inne regulacje prawne, które wpływają na wyniki finansowe, wzrost znaczenia rynków kapitałowych oraz rozszerzanie się skali działalności na rynki międzynarodowe.
Jeśli chodzi o pozyskiwanie (w miarę stałe) środków na długookresowe inwestycje, to podstawowymi kwestiami są tutaj: finansowanie z kapitałów własnych (emisja akcji), finansowanie ze środków obcych (emisja obligacji, kredyt bankowy), określenie kosztów pozyskiwania kapitału w długim okresie, kształtowanie się właściwej struktury kapitałowej.
Przedsiębiorstwa mogą wytwarzać nowe produkty dzięki podejmowaniu inwestycji zwiększających zdolności produkcyjne. Mogą utrzymywać podaż produktów na niezmiennym poziomie, dzięki inwestycjom utrzymującym zdolności produkcyjne na dotychczasowym poziomie. Jeżeli podmiot z jakiś względów nie chce lokować wolnych środków w środki trwałe, to powinien je lokować i efektywnie pomnażać poprzez wykorzystywanie instrumentów finansowych.
Decyzje inwestycyjne stanowią aktualnie bardzo duże wyzwanie. Tworzą one złożony proces decyzyjny, który w przypadku planowania finansowego długookresowych przedsięwzięć inwestycyjnych uwzględnia: sformułowanie długofalowej strategii inwestycyjnej przedsiębiorstwa, kreatywne poszukiwanie identyfikacje nowych możliwości inwestycyjnych, oszacowanie oraz prognozę bieżących i przyszłych strumieni przychodów, przygotowanie kryteriów decyzyjnych klasyfikujących alternatywy inwestycyjne na możliwe do przyjęcia i/lub wymagające odrzucenia, zapewnienie przepływu niezbędnych informacji o możliwościach inwestycyjnych na szczebel decyzyjny, prowadzenie stałej kontroli wydatków oraz uważne śledzenie realizacji wybranego przedsięwzięcia inwestycyjnego.
Główne funkcje osób zarządzających finansami w przedsiębiorstwie sprowadzają się do: wydatkowania (inwestowania) środków, pozyskiwania środków (w związku z finansowaniem inwestycji) oraz kontroli sytuacji finansowej.
Zarządzanie finansami firmy musi uwzględniać przede wszystkim warunki panujące w danym momencie na rynkach finansowych. Warunki, jakie w danym okresie istnieją na rynku finansowym wpływają na decyzje podejmowane przez zarządzających przedsiębiorstwem i wyrażają się w dwojaki sposób: poprzez dostępność źródeł finansowania oraz jako punkt odniesienia do oceny przedsięwzięć finansowych.
1.3. Istota rynku finansowego.
Termin rynek to w znaczeniu dosłownym – miejsce spotkań w celu dokonania transakcji zakupu i sprzedaży towarów; w znaczeniu przenośnym, najczęściej obecnie używanym zespół wszystkich kupujących i sprzedających, których decyzje, wzajemnie od siebie uzależnione, kształtują podaż i popyt oraz wpływają na poziom cen.
Walory finansowe, którymi to obraca się na rynku finansowym, nie są kategorią jednolitą. Główne rodzaje tych walorów, występujących w transakcjach na różnych segmentach rynków finansowych, to: waluty obce, fundusze pożyczkowe, fundusze lokat własnościowych, umowy ubezpieczeniowe, pochodne instrumenty finansowe.
Z punktu widzenia uczestników operacji na rynkach finansowych można je podzielić na rynki krajowe (narodowe), międzynarodowe oraz globalne. Narodowe rynki finansowe stanowią zespoły kupujących i sprzedających, którzy w większości mają prawne siedziby w granicach jednego państwa. Stąd na rynkach międzynarodowych operują rezydenci danego kraju i podmioty spoza niego, aczkolwiek znajdujące się, np. na tym samym kontynencie. Globalne rynki finansowe powstają natomiast z wzajemnego przenikania się krajowych i międzynarodowych rynków finansowych, ale już w skali całego globu. Rynek finansowy dzielimy na: rynek pieniężny, rynek kapitałowy, rynek walutowy.
Rynek pieniężny
Rynek pieniężny jest najbardziej płynnym rynkiem aktywów finansowych, który służy jednostkom gospodarczym do pokrycia zapotrzebowania na kapitał obrotowy. To na tym rynku zaciąga się pożyczki i kredyty krótkoterminowe. Tak więc główna funkcja rynku pieniężnego sprowadza się do przenoszenia dochodu od wolnych w danym momencie aktywów oraz do zapewnienia ciągłości w regulowaniu zobowiązań. Rynek ten służy również do realizacji państwowej polityki monetarnej, poprzez wpływanie na wielkość pieniądza i prędkość jego obiegu w gospodarce. Do instrumentów rynku pieniężnego zaliczamy: weksle, certyfikaty depozytowe, lokaty międzybankowe, bony skarbowe, bony pieniężne, bony przedsiębiorstw komercyjnych, czeki, akcepty bankierskie.
W Polsce w ramach rynku pieniężnego wyróżniamy:
a) rynek międzybankowy (lokaty międzybankowe, bony skarbowe, bony pieniężne)
b) rynek krótkoterminowych papierów dłużnych (certyfikaty depozytowe, akcepty bankierskie, obligacje jednoroczne)
c) rynek instrumentów Narodowego Banku Polskiego (operacje otwartego rynku: repo, reverse repo, stopa kredytu lombardowego, stopa kredytu redyskontowego, rezerwy obowiązkowe)
d) rynek operacji detalicznych (wkłady oszczędnościowe, kredyty i pożyczki, konta osobiste i firmowe)
Każda osoba fizyczna, czy prawna zawsze ma kontakt z rynkiem operacji detalicznych, gdy reguluje swoje zobowiązania, bądź je zaciąga wobec innego podmiotu. Do tego rynku ma dostęp każda osoba, nawet niepełnoletnia (pewne operacje bankowe może wykonywać osoba fizyczna posiadająca ograniczoną zdolność do czynności prawnych, tj. po skończeniu 13 lat).
Rynek pieniężny charakteryzuje czysta konkurencja wynikająca z szybkiego przepływu informacji oraz wysoka płynność instrumentów.
Rynek pieniężny można podzielić na: hurtowy i detaliczny.
Na rynku hurtowym operują instytucje finansowe (np. banki, fundusze inwestycyjne, fundusze emerytalne), a na detalicznym przedsiębiorstwa i osoby fizyczne.
Na rynku pierwotnym dane instrumenty są po raz pierwszy w obiegu (np. obligacje Ministerstwa Finansów), a na rynku wtórnym dany instrument kupujemy ‘z drugiej ręki’ (wymienione wcześniej obligacje odkupujemy od banku, który wcześniej nabył je od Ministerstwa).
Najstarszym historycznie rodzajem działań na rynku pieniądza są krótkoterminowe operacje depozytowo - kredytowe banków komercyjnych. Banki w oparciu o przyjęte depozyty udzielają kredytów. Źródłem kredytowania jest także kreacja pieniądza depozytowego przez banki, w skali umożliwiającej zachowanie bieżącej płynności finansowej. Na rynku pieniężnym dokonywane są operacje publicznymi krótkoterminowymi papierami wartościowymi (bonami skarbowymi, bonami pieniężnymi NBP), oraz prywatnymi dłużnymi papierami wartościowymi (KPD) przedsiębiorstw. Jak wynika z definicji rynku pieniężnego, są to instrumenty o żywotności do 12 miesięcy. Bony szerzej zostały omówione w rozdziale drugim, natomiast należy w tym miejscu wspomnieć o krótkoterminowych papierach wartościowych. Zadłużenie przedsiębiorstw z tytułu emisji tego instrumentu wynosiło w końcu stycznia 2005 r. 10514,2 mln Pln. Było to o 6 procent mniej niż rok temu. Zmalała także, o prawie 20 procent, liczba firm pozyskujących w ten sposób pieniądze. Rynek tych papierów zanika, ponieważ przedsiębiorstwa wolą coraz częściej zadłużać się na terminy przekraczające jeden rok, stąd zainteresowanie pozyskiwaniem kapitału na rynku pieniężnym w oparciu o KPD jest coraz mniej popularne. W odróżnieniu jednak od rynku kapitałowego, gdzie najpierw stworzono infrastrukturę techniczną i prawną, rynek papierów komercyjnych powstawał niejako „oddolnie”, w wyniku działań podmiotów zainteresowanych jego powstaniem, tj. banków i przedsiębiorstw.
Ryzyko inwestowania na rynku pieniężnym jest minimalne, ponieważ instrumenty finansowe, które można nabyć na tym rynku są uważane za bezpieczne. Powoduje to jednak niską stopę zwrotu z inwestycji. Bony skarbowe i obligacje dają mały, ale stabilny zysk. Trochę większe ryzyko ponosi się w przypadku inwestowania w obligacje podmiotów komercyjnych, jednak emisje takie są dobrze zabezpieczone przez prawo, przez co ewentualni inwestorzy mają pełną informację o stanie finansów emitenta obligacji i sami oceniają ryzyko jego niewypłacalności.
Rynek kapitałowy
Rynek kapitałowy jest to ogół transakcji kupna-sprzedaży, których przedmiotem są instrumenty finansowe o okresie umów dłuższym od jednego roku. Rynek ten jest miejscem mobilizacji wolnych funduszy w okresie średnio i długoterminowym na cele modernizacyjno-inwestycyjne przedsiębiorstwa. Na rynku tym występują podmioty indywidualne oraz jednostki gospodarcze, które są zainteresowane takim ulokowaniem swoich wolnych zasobów finansowych, aby osiągnąć stopę zwrotu wyższą, od stopy jaką oferują instrumenty rynku pieniężnego. Jedną z podstawowych cech rynku kapitałowego jest duża segmentacja oraz mnogość podmiotów operujących na nim.
Na rynku kapitałowym towarem są papiery wartościowe. Ogólnie są to dokumenty stwierdzające istnienie pewnego prawa własności w przypadku akcji lub potwierdzające powstanie wierzytelności (obligacje). Obrót papierami wartościowymi, jako dobrami szczególnymi, podlega regulacjom ustawowym. Inwestycja w papiery wartościowe charakteryzuje się odłożeniem konsumpcji na okresy przyszłe. Na rynku papierów wartościowych zysk jednego inwestora stanowi bardzo często bezwzględną stratę drugiego.
Podstawowy składnik ryzyka inwestowania na rynku kapitałowym wynika z istnienia ryzyka rynkowego, zwanego też systematycznym, którego nie da się do końca wyeliminować , gdyż łączy się ono z określoną sytuacją gospodarczą. Ryzyko to jest powiązane z wahaniami ceny kupionego papieru wartościowego i niemożnością utrzymania inwestycji zgodnie z wcześniej zaplanowanym horyzontem czasowym inwestycji. Warto podkreślić, że ceny akcji na rynku kapitałowym są w znacznym stopniu powiązane z ich płynnością. Płynność danego papieru wartościowego zależy od liczby wyemitowanych akcji, okresu ich zakupu (przed lub po wypłacie dywidendy, o ile podmiot ją wypłaca), ceny rynkowej waloru itd. Drugi składnik ryzyka inwestowania na rynku papierów wartościowych to ryzyko finansowe. Powiązać to należy z finansową kondycją emitenta papieru. Jego kłopoty finansowe mogą prowadzić do wyprzedaży akcji i znacznego obniżenia ceny tego waloru. Inne ryzyko to ryzyko inflacyjne. Inflacja w dużym stopniu rzutuje na wybór przez inwestorów odpowiedniego instrumentu finansowego. Regułą jest, że w przypadku zwiększającej się stopy inflacji inwestorzy kupują obligacje, a gdy stopa ta się zmniejsza nabywają akcje przedsiębiorstw. Jeszcze innym składnikiem ryzyka inwestowania na rynku kapitałowym jest ryzyko walutowe. Zmiana relacji walut może spowodować, że bardziej korzystna w momencie zakupu inwestycja zagraniczna straci swoją atrakcyjność na rzecz inwestycji krajowej lub odwrotnie. Ostatnim ryzykiem jest ryzyko polityczne. Rynek kapitałowy jest bardzo wrażliwym na wiele czynników, w tym w szczególności na zmiany priorytetów polityki gospodarczej, które mogą się dokonać w następstwie zmian politycznych w danym kraju.
Funkcje rynku papierów wartościowych musimy podzielić na funkcje rynku pierwotnego i wtórnego. Rynek pierwotny definiujemy jako proponowanie nabycia emitowanych w serii papierów wartościowych nowej emisji lub nabywanie tych papierów. Emitentem jest tutaj podmiot wystawiający albo emitujący papiery wartościowe we własnym imieniu. Na rynku tym mamy do czynienia z dwoma rodzajami emisji: ofertą publiczną i ofertą niepubliczną. Oferta publiczna występuje wówczas, gdy nabycie danego papieru jest skierowane do więcej niż 300 osób. Z ofertą niepubliczną natomiast mamy do czynienia w sytuacji, gdy papiery są proponowane do nabycia do mniej niż 300 osób. Taki podział wymusza ustawa Prawo o publicznym obrocie papierami wartościowymi.
Pierwotny rynek papierów wartościowych spełnia następujące funkcje:
a) dokonuje się na nim alokacja kapitału do najbardziej atrakcyjnych i efektywnych działów gospodarki
b) zwiększa możliwości rozwojowe podmiotów gospodarczych; dodatkowe zasilenie
kapitałowe umożliwia podmiotom gospodarczym rozpoczęcie nowych inwestycji
c) zwiększa konkurencję na rynku finansowym; możliwość dokonywania wyboru źródła
kapitałów przez podmioty gospodarcze wpływa na obniżenie kosztu kapitału zarówno
pochodzącego z sektora bankowego, jak i pozyskiwanego na rynku papierów
wartościowych
d) wpływa na rozwój rynku papierów wartościowych; nowe emisje zwiększają podaż papierów wartościowych, a tym samym powodują pojawienie się na tym rynku nowych inwestorów
e) pozwala na lepszą wycenę emitenta przeprowadzającego emisję; poprzez przygotowanie
prospektu emisyjnego, w którym emitent opisuje prowadzoną działalność i swoje przyszłe zamiary, inwestorzy otrzymują dodatkowe informacje oraz sami mogą dokonać oceny emitenta
Rynek wtórny jest uzupełnieniem rynku pierwotnego, na którym emitenci proponują do nabycia emitowane przez siebie papiery wartościowe. Obrót wtórny polega na proponowaniu lub nabyciu emitowanych papierów wartościowych przez podmioty inne niż emitent. Stronami transakcji na tym rynku są więc inwestorzy, którzy sprzedają nabyte wcześniej papiery wartościowe lub którzy chcą kupić wyemitowane wcześniej papiery z nadzieją, że ta przyniesie im w odpowiednim czasie zysk w postaci wzrostu wartości nabytych akcji.
Rynek wtórny papierów wartościowych: wpływa na mobilizację kapitału; to inwestor podejmuje decyzję inwestycyjną i wybiera, w jaki instrument ulokować swoje wolne zasoby pieniężne; wpływa na kierunku alokacji kapitału; inwestorzy mają możliwość okresowej obserwacji notowanych spółek, co pozwala na wyrobienie sobie opinii o funkcjonowaniu danej spółki na rynku, realizacji przedstawianych wcześniej celów działania, osiągania wyników finansowych, itp.; powoduje transformację kapitału; kapitał może przybierać różne formy w zależności od sytuacji na rynku, atrakcyjności poszczególnych lokat, inwestorzy dokonują wyboru, czy w aktualnej sytuacji rynkowej zainwestować w akcje, obligacje, instrumenty pochodne itp.; dokonuje wyceny kapitału; emitent wprowadzając papiery wartościowe na rynek określa warunki, jakie wiążą się z emisją, np. w przypadku akcji jest to cena emisyjna.
Rynek wtórny dzieli się na kilka podsystemów niezbędnych dla jego właściwego funkcjonowania. Oto one:
a) rynek niepubliczny (prywatny)
b) rynek publiczny:
rynek zorganizowany (nieregulowany)
c) rynek regulowany:
rynek urzędowy giełdowy
rynek nieurzędowy giełdowy i poza giełdowy
W obrocie niepublicznym mogą znajdować się spółki akcyjne, które działają poza rynkiem publicznym. Jest ich w Polsce kilka tysięcy, jednak obrót papierami wartościowymi podmiotów, które nie znajdują się w obrocie publicznym jest marginalny. W praktyce transakcje w tym segmencie dokonywane są pomiędzy inwestorami, którzy się znają, lub są akcjonariuszami tej samej spółki.
Obrót prywatny dotyczy więc tych spółek, które nie występowały lub nie otrzymały zgody od Komisji Papierów Wartościowych i Giełd o dopuszczenie ich papierów wartościowych do obrotu publicznego.
W obrocie publicznym znajdują się tylko papiery wartościowe tych spółek, które otrzymały zgodę od Komisji Papierów Wartościowych na notowanie ich na Giełdzie.
Na tym rynku z mocy prawa znajdują się obligacje Skarbu Państwa. Rynek publiczny obejmuje rynek zorganizowany, który jednak nie podlega nadzorowi regulacyjnemu sprawowanymi przez Komisję Papierów Wartościowych.
Takim rynkiem jest w Polsce rynek skarbowych papierów wartościowych, które są notowane na CeTo (Centralna Tabela Ofert).
Rynki regulowane podlegają natomiast pewnemu nadzorowi Komisji Papierów Wartościowych i Giełd. Segment poza giełdowy tego rynku zaliczany jest do rynków nieurzędowych. W tym segmencie znajdują się papiery wartościowe, które zostały dopuszczone do obrotu publicznego, lecz nie są notowane na Giełdzie.
Giełda Papierów Wartościowych tworzy trzecią część rynku wtórnego w Polsce.
Cechy rynku kapitałowego:
a) przejrzystość rynku – zawiera się w przyjętym sposobie zawierania transakcji i informowaniu o ich zrealizowaniu
b) rzetelność rynku – na rynku istnieje określony sposób i tryb przekazywania informacji pochodzących od emitentów do publicznej wiadomości
c) efektywność rynku
- efektywność organizacyjna – sposób działania struktury rynkowej, składającej się z wielu instytucji, który musi sprawnie obsłużyć inwestorów oraz emitentów
- efektywność informacyjna – polega na zapewnieniu właściwej informacji, potrzebnych do podejmowania decyzji inwestycyjnych; inwestorzy posiadając więcej informacji mają korzystniejszą pozycję i łatwiej jest im podejmować decyzje
d) płynność rynku – zależy od wielkości popytu i podaży, wysoka płynność przyciąga kolejnych inwestorów oraz ułatwia organizację obrotu
e) integralność rynku – rynek o wysokim poziomie integralności charakteryzuje się określonymi w przepisach relacjami między instytucjami sprawującymi na danym rynku poszczególne funkcje, a także określonej regulacyjnie i zwyczajowo współpracy; integralność powoduje, że rynek jest efektywny, rzetelny i płynny.
Podstawową funkcja rynku kapitałowego jest: alokacja kapitału – decyzję o finansowaniu poprzez publiczny rynek kapitałowy danej spółki podejmują sami inwestorzy w oparciu o kompleksową wycenę spółki; jest ona również porównywana z innymi spółkami z tego samego sektora, notowanymi na giełdzie. Następna funkcja to mobilizacja kapitału – polega na kształtowaniu zachowań inwestora, informowaniu go o możliwościach inwestycyjnych na rynku, świadczenie usług polegających na zarządzaniu oszczędnościami, świadczeniu dla inwestorów usług doradczych przez domy maklerskie, sprzedaż jednostek uczestnictwa oraz certyfikatów inwestycyjnych funduszy inwestycyjnych. Kolejna funkcja mówi nam o wycenie kapitału – następuje na rynku wtórnym przez codzienne notowania papierów wartościowych; z jednej strony wycena ta określa stopę zwrotu z inwestycji, zaś z drugiej stanowi ważne źródło informacji dla spółki, określa ocenę strategii rozwoju podmiotu, jej kadry zarządzającej i konkretnych zdarzeń w spółce. Transformacja kapitału jest to natomiast przybieranie przez kapitał różnych postaci, w zależności od oceny ryzyka i oczekiwanej stopy zwrotu z inwestycji; rynek kapitałowy powinien zapewniać szybką transformację zainwestowanego kapitału. Przedostatnia funkcja rynku kapitałowego mówi nam o stymulacji – rynek kapitałowy powinien stanowić mechanizm pobudzający inwestycje, funkcja ta jest realizowana, gdy na danym rynku są dostępne różne instrumenty finansowe. Informacja i kontrola to ostatnia funkcja – odnosi się do rynku publicznego; funkcja ta polega na rzetelnym informowaniu przez emitentów i organy kontrolno-nadzorcze o zdarzeniach związanych z funkcjonowaniem spółki.
Podstawowymi instrumentami rynku kapitałowego, które szczegółowo zostały omówione w rozdziale drugim, są:
a) akcje przedsiębiorstw
b) obligacje przedsiębiorstw
c) skarbowe papiery wartościowe (obligacje Skarbu Państwa, bony skarbowe)
Rynek kapitałowy jest dostępny dla różnych kategorii inwestorów:
a) indywidualnych (osoby fizyczne dokonujące samodzielnie inwestycji na rynku papierów wartościowych stanowią dużą część inwestorów na tym rynku i jest jednoznacznie synonimem dojrzałości danego kraju)
b) instytucjonalnych (jest to grupa osób prawnych specjalizująca się w inwestowaniu pozyskanych na rynku finansowym środków pieniężnych w instrumenty dostępne na rynku papierów wartościowych)
c) osób prawnych (są to inwestorzy, których podstawową działalnością nie są inwestycje na rynku finansowym, ich obecność jest spowodowana wyborem ulokowania posiadanych nadwyżek finansowych)
Inwestorzy musza posiadać wolne środki pieniężne, aby podjąć decyzje odnośnie zaangażowania tych oszczędności w celu ich pomnożenia przy kreślonym ryzyku. Oferują oni zatem swój kapitał podmiotom poszukującym kapitału, dokonują transakcji kupna-sprzedaży papierów wartościowych, oczekując w zamian krótko lub długoterminowych korzyści finansowych.
Wyróżniamy trzy funkcje papierów wartościowych: funkcja zasilająco-lokacyjna – związana jest z pozyskiwaniem kapitału i jego alokacja; funkcja zasilająca polega na zbieraniu kapitału finansowego przez emitenta dzięki jego dopływowi ze źródeł zewnętrznych; funkcja lokacyjna wynika z faktu, że zakupione przez inwestora papiery wartościowe stanowią lokatę finansowa przynoszącą określony dochód w jednostce czasu; funkcja transformacyjno-gwarancyjna – umożliwia sprawny i efektywny obrót prawami majątkowymi, które są zawarte w papierach wartościowych; ułatwia również zamianę papieru wartościowego na środki pieniężne; papiery mogą być też wykorzystane jako zastaw lub zabezpieczenie pewnych operacji prawnych; funkcja identyfikacyjno-decyzyjna – dzięki papierom wartościowym identyfikujemy podmiot, któremu przysługują prawa majątkowe z tytułu posiadania danego papieru wartościowego; funkcja decyzyjna natomiast polega na wpływie posiadacza danego papieru na funkcjonowanie spółki akcyjnej poprzez określoną liczbę głosów na WZA.
Instytucje rynku kapitałowego:
a) instytucje organizujące publiczny obrót papierami wartościowymi
- Giełda Papierów Wartościowych w Warszawie S.A.
Założycielem tej spółki był Skarb Państwa, a udziałowcami mogą być banki, domy maklerskie, fundusze inwestycyjne, towarzystwa ubezpieczeniowe, emitenci papierów wartościowych oraz skarb Państwa.
Giełdą papierów wartościowych są regularne, odbywające się w określonym czasie i miejscu, podporządkowane określonym normom i zasadom, spotkania osób pragnących zawrzeć umowę kupna-sprzedaży oraz osób pośredniczących w zawieraniu transakcji, których przedmiot stanowią zamienne papiery wartościowe, przy czym ceny owych transakcji ustalone są na podstawie układu podaży i popytu, a następnie podawane do wiadomości publicznej.
- Centralna Tabela Ofert S.A.
Jest instytucją rynku pozagiełdowego akcji i obligacji w Polsce. Właścicielem tej spółki są domy maklerskie. Przyczyną powstania CeTo była ograniczona dostępność do giełdy spowodowana wysokimi kosztami wejścia na ten rynek.
b) instytucje kontrolno-regulujące rynek kapitałowy
- Komisja Papierów Wartościowych i Giełd – powołana została w celu regulacji i nadzoru rynku kapitałowego, a także ochrony interesów inwestorów; udziela tez licencji podmiotom, które chcą działać w obrocie publicznym
- Krajowy Depozyt Papierów Wartościowych S.A. – jest instytucją rozliczającą i nadzorującą rynek kapitałowy; rejestruje ona papiery wartościowe oraz rozlicza transakcje giełdowe; akcjonariuszami spółki mogą być tylko podmioty prowadzące giełdę, domy maklerskie, Skarb Państwa, NBP oraz inne banki
c) instytucje pośredniczące w obrocie papierami wartościowymi
- domy maklerskie – za ich pośrednictwem emitenci sprzedają papiery wartościowe na pierwotnym rynku kapitałowym, a inwestorzy obracają tymi instrumentami finansowymi na rynku wtórnym; domy maklerskie muszą posiadać osobowość prawną; domy maklerskie działają na rynku kapitałowym tylko we własnym imieniu, co wiąże się z całkowitą odpowiedzialnością za prawidłowe wypełnienie zleceń na rynku
Wyróżnić tutaj należy znaczenie dwóch osób, z którymi klient będzie miał styczność, gdy będzie chciał zainwestować na rynku kapitałowym:
- makler – realizuje zlecenia klientów za pośrednictwem domu maklerskiego
- doradca inwestycyjny – za odpowiednią opłatą zarządza portfelami inwestycyjnymi inwestorów, którzy powierzą mu swoje środki finansowe
- banki – występują jako pośrednicy na rynku kapitałowym pomiędzy emitentami, a nabywcami ich papierów, udzielają kredytów na zakup papierów wartościowych; banki są również poważnymi inwestorami, zarówno na rynku pierwotnym, jak i wtórnym
- fundusze inwestycyjne – są to instytucje działające na zasadzie idei wspólnego inwestowania i zarządzające wkładami pieniężnymi uzyskanymi od indywidualnych i instytucjonalnych inwestorów; dokładniej fundusze inwestycyjne zostały opisane w rozdziale czwartym
- towarzystwa ubezpieczeniowe i fundusze emerytalne – prowadzą działalność inwestycyjną, aby zapewnić ciągłość świadczenia specyficznych usług, np. finansowania rekompensat, emerytur, itp.
Stopień ryzyka na tym rynku jest znacznie wyższy niż na rynku pieniężnym, głównie ze względu na długie terminy zwrotu zainwestowanego kapitału. Ważną cechą tego rynku jest też relatywnie wysoka stopa zwrotu w długich okresach czasu. Jednakże stopa ta podlega znacznym wahaniom. Jest ona zróżnicowana dla poszczególnych instrumentów finansowych, jak i w obrębie danej grupy.
Rynek walutowy
Rynek walutowy, podobnie jak finansowy, nie istnieje w sensie fizycznym. Rynek walutowy występuje wszędzie, a więc na całym świecie, gdzie istnieje zapotrzebowanie na daną walutę zagraniczną. Na całość obrotów dewizowych składają się transakcje kupna-sprzedaży walut zagranicznych, dokonywane, z jednej strony, przez banki i instytucje finansowe, a z drugiej – bezpośrednio przez firmy i osoby fizyczne. Transakcje walutowe są przeprowadzane na tym rynku za pomocą sieci telekomunikacyjnej. Pod względem rozmiarów jest to największy rynek na świecie.
Rynek walutowy spełnia szereg ważnych funkcji w gospodarce. Najważniejsze zastosowanie makroekonomiczne rynku walutowego, to umożliwianie porównania krajowych cen, towarów , usług i instrumentów finansowych z cenami występującymi w innych krajach, zapewnienie porównywalności cen w skali międzynarodowej, dokonywanie transferu siły nabywczej między danym krajem i światem zewnętrznym, wiązanie krajowego rynku finansowego z rynkiem międzynarodowym. Ponadto ustalane na rynku walutowym kursy dewizowe są najważniejszą ceną w każdej otwartej gospodarce rynkowej oraz w gospodarce światowej. Rynek walutowy jest jedną z najważniejszych instytucji, za pomocą której rządy realizują cele swojej polityki gospodarczej (pieniężnej i kursowej). Z punktu widzenia mikroekonomicznego rynek walutowy dostarcza podmiotom finansowym oraz niefinansowym narzędzi ochrony przed ryzykiem kursowym oraz narzędzi spekulacji walutowej. Rynek walutowy tym lepiej spełnia swoje funkcje mikro i makroekonomiczne, im jest bardziej rozwinięty.
Rynek walutowy możemy podzielić na dwa odrębne, aczkolwiek ściśle ze sobą powiązane rynki dewizowe: rynek bieżący (kasowy) oraz rynek terminowy (forward rate).
Na rynku bieżącym dokonuje się transakcji kupna i sprzedaży walut z natychmiastową dostawą, po kursie aktualnie notowanym na rynku bieżącym.
Rynek terminowy natomiast charakteryzuje się tym, ze dostawa waluty następuje w terminie uzgodnionym w umowie, po cenie ustalonej w dniu zawarcia umowy. Rynek ten obejmuje tylko najsilniejsze lokaty świata (np. euro, dolar amerykański, funt brytyjski, frank szwajcarski itp.), a większość rynku jest zdominowana przez banki.
Głównymi uczestnikami rynku walutowego są duże banki komercyjne, które zawierają miedzy sobą transakcje walutowe głównych światowych walut. Także te banki dokonują operacji detalicznych, kupując i sprzedając walutę osobom prywatnym i podmiotom gospodarczym, w swoich placówkach.
Dokonując bardziej szczegółowego podziału uczestników rynku, należy przede wszystkim wyróżnić :
a) bankowych i nie bankowych dealerów
b) osoby fizyczne i firmy profesjonalne prowadzące działalność inwestycyjną
c) spekulantów i arbitrażystów
d) banki centralne i administrację skarbu państwa
e) brokerów walutowych
Bankowi i nie bankowi dealerzy działają na rynkach: międzybankowym i detalicznym. Ich zarobkiem jest różnica pomiędzy kursem nabycia, a kursem sprzedaży danej waluty. Konkurencja w tym segmencie sprawia, że różnice pomiędzy wyżej wymienionymi kursami utrzymują się na stosunkowo niskim poziomie, przez co rynek walutowy nawet w krótkim czasie pozostaje w równowadze.
Osoby fizyczne i podmioty gospodarcze wykorzystują rynek walutowy do regulowania swoich zobowiązań lub działań inwestycyjnych. Wiele podmiotów wykorzystuje na rynku walutowym narzędzia zabezpieczające ich kontrakty i umowy przed ryzykiem nagłej zmiany kursu waluty.
Spekulanci wykorzystują rynek walutowy do powiększania swojego stanu posiadania. Zyski tej grupy wynikają ze zmiany kursu danej waluty.
Arbitrażyści czerpią zyski z działalności zakupu walut na tańszym rynku i odsprzedaży tejże waluty na rynku, gdzie ta waluta jest droższa.
Banki centralne i administracja skarbu państwa wykorzystują ten rynek do nabycia walut zagranicznych , upłynnienia części rezerw walutowych oraz do uzyskania pożądanej ceny na rynku poprzez sprzedaż lub zakup danej waluty. Nie są to działania komercyjne, ale realizacja polityki pieniężnej.
Brokerzy walutowi to pośrednicy, którzy ułatwiają nawiązanie bezpośrednich kontaktów pomiędzy dealerami walutowymi, za co pobierają prowizje. Sami więc nie dokonują transakcji na rynku walutowym. Brokerzy utrzymują stały kontakt z jak największą liczbą dealerów na świecie, wykorzystując do tego sieć telekomunikacyjną. Broker pozyskuje informację o sprzedaży danej waluty i szuka dla danego pakietu dewiz nabywcy. Kluczowa jest tutaj informacja, że partnerzy nic nie wiedzą o sobie, zanim nie zakończy się dana transakcja. Identyfikacja strony transakcji mogłaby doprowadzić do krótkookresowych niepożądanych wahań kursu danej waluty zagranicznej.
Z punktu widzenia niniejszej pracy oprócz tego podrozdziału nie będę się zajmował rynkiem walutowym, ponieważ spekulacja na tym rynku przez zarządzających finansami ma znikomy charakter i poprzez lokowanie środków w waluty obce jak na razie w długich okresach można było tylko stracić. Stwierdzić należy, że notowania walut bardzo często się zmieniają, ponieważ na kurs danej waluty do złotówki składa się wiele czynników, zarówno makro jak i mikroekonomicznych zachodzących w naszym kraju. Do przyczyn bezpośrednich zmian kursów walutowych zaliczamy:
- przyczyny ogólne, związane ze stanem gospodarki, jej perspektywami i atrakcyjnością inwestycyjną
- przyczyny szczególne, związane ze zmianami siły nabywczej pieniądza i związanymi z tym wyrównaniami inflacyjnymi oprocentowania lokat
Zasadą jest jednak, że im większe rozmiary otwartych pozycji walutowych, tym większe zagrożenie ryzykiem, choć równocześnie i większa szansa; im dłuższe terminy zapadalności (wymagalności), tym większy potencjał ryzyka, im większy zakres wahań kursowych, tym większe zagrożenie ryzykiem.
W tym rozdziale omówiłem podstawowe założenia zarządzania przedsiębiorstwem, rynki, na których podmiot gospodarczy może pozyskiwać i lokować kapitał. W następnym rozdziale opisuję poszczególne, najważniejsze instrumenty rynku finansowego, jakie mają do dyspozycji polskie przedsiębiorstwa.
Rozdział 2. Charakterystyka i rodzaje instrumentów finansowych w przedsiębiorstwach.
2.1. Akcja jako wszechstronny instrument pozyskiwania i lokowania środków finansowych.
Akcja jest papierem wartościowym, dokumentem stwierdzającym udział w spółce akcyjnej, która jest własnością akcjonariuszy – często tysięcy osób i instytucji – z których każdy posiada część kapitału spółki.
Zatem akcja to rzeczywista wartość i część własnego kapitału spółki akcyjnej. Wynika z tych definicji wniosek, że osoba prawna posiadająca akcje danej spółki staje się współwłaścicielem wszystkiego, co do danej spółki należy, również zobowiązań. Jednak każdy akcjonariusz odpowiada za zobowiązania spółki akcyjnej tylko do wysokości wpłaconego kapitału. Istnieje zatem możliwość poniesienia straty z tytułu nabycia akcji spółki. Cena akcji może spaść nawet do zera.
Kapitał zakładowy w spółkach akcyjnych nie może być niższy od 500.000 pln, a wartość nominalna jednej akcji nie może być niższa od 1 pln. Kapitał zakładowy dzieli się na akcje według wartości nominalnej, która ma znaczenie przede wszystkim księgowe. Natomiast wartość rzeczywista (rynkowa) akcji w zależności od popytu i podaży, może dowolnie odbiegać od wartości nominalnej.
Akcje nabywa się za pośrednictwem biur maklerskich, bądź w ich punktach obsługi klienta. W każdym większym mieście jest przynajmniej jeden taki punkt, należący do jakiegoś banku. Tam składa się zlecenia, odbiera potwierdzenia zawartych transakcji czy finalizuje się swoje zyski, z korzystnie przeprowadzonych na giełdzie operacji. Biura maklerskie za otwarcie i prowadzenie rachunku pobierają niewielkie opłaty. Również opłacie podlegają operacje kupna / sprzedaży papierów wartościowych. Biura maklerskie reprezentując klienta działają na jego rachunek, lecz we własnym imieniu. Jest to związane z zasadą zachowania anonimowości pomiędzy stronami transakcji. W tym miejscu, ze względu na zakres pracy nie będę opisywał metod zlecania kupna i sprzedaży papierów wartościowych.
Rodzaje i cechy akcji:
akcje są niepodzielne – jeżeli podmiot sprzedaje akcję, to musi być ona przekazana kupującemu w całości, gdy akcja stanowi współwłasność kilku osób, to musza one swoje prawa w spółce wykonywać wspólnie.
Akcje są zbywalne – zbycie akcji, posiadającej postać fizyczną na okaziciela polega na wręczeniu ich nabywcy, sprzedanie akcji imiennych wymaga pisemnego oświadczenia woli przez zbywającego i może ulegać pewnym ograniczeniom , o ile tak stanowi statut, ograniczenie zbywalności oznacza, że akcjonariusz, który zamierza zbyć posiadany pakiet akcji, musi uzyskać zgodę organu spółki określonego w statucie, procedura taka ma zapobiegać nabywaniu akcji przez osoby, które, zdaniem akcjonariuszy, mogłyby naruszać ich interesy w danej spółce akcyjnej. Ograniczenie to może jednak być zastosowane wyłącznie do akcji, imiennych, które są zarejestrowane w księdze akcyjnej, do której dostęp ma każdy akcjonariusz danej spółki.
Akcje mogą być zwykłe lub uprzywilejowane – uprzywilejowanie akcji w stosunku do zwykłej może dotyczyć: wysokości wypłacanej dywidendy przypadającej na każdą posiadaną akcję, liczby głosów przypadających na akcję lub prawa akcjonariusza do likwidowanego majątku. Pewne ograniczenia co do dowolnego ustanawiania tych praw zawiera Kodeks Spółek Handlowych.
Akcje pieniężne i niepieniężne – akcje pieniężne zostają pokryte środkami pieniężnymi, natomiast akcje niepieniężne zostają pokryte aportem rzeczowym. Muszą one być pokryte przez nabywającego w całości, przed wydaniem akcji. Akcje opłacone aportem mogą występować tylko w formie imiennej. Akcje pieniężne nie muszą być opłacone w całości. Kodeks Spółek Handlowych zezwala na częściowe pokrycie akcji, jednak w wartości nie mniejszej, niż 25% wartości nominalnej.
Akcje występują w postaci fizycznej lub zdematerializowanej – w obrocie publicznym mogą się znajdować wyłącznie akcje zdematerializowane, a więc występujące tylko jako zapis komputerowy. Akcje takie są zapisywane przez upoważnione podmioty na rachunkach papierów wartościowych. Podmioty te to: domy maklerskie, banki, Krajowy Depozyt Papierów Wartościowych, który prowadzi centralny rejestr akcji i obrotu nimi. W Polsce na WGPW obrotowi podlegają tylko akcje zdematerializowane i na okaziciela. Jeżeli dana osoba posiada akcje imienne, to spółka powinna je zamienić na akcje na okaziciela i dopiero mogą być one sprzedane na rynku giełdowym. Obecnie prawie wszystkie akcje mają postać zdematerializowaną.
Akcje mogą być imienne lub na okaziciela – akcji na okaziciela spółka nie może wydać przed ich całkowitym opłaceniem. Gdy nie są one w całości opłacone to zysk w postaci dywidendy wypłaca się proporcjonalnie do dokonanych wpłat za akcje. Gdy akcje są częściowo opłacone to spółka wydaje tymczasowe świadectwa, które są dowodem częściowych wpłat.
Osoba, kupując akcje danej spółki staje się jej akcjonariuszem, przez co nabywa prawa i obowiązki z tytułu posiadania akcji. Podstawowym obowiązkiem akcjonariusza jest wpłata kapitału na objęte przez niego akcje. Jest to główny obowiązek akcjonariusza.
Praw z tytułu posiadanych akcji akcjonariusz ma już znacznie więcej. Prawa te dzielą się na majątkowe i korporacyjne. Prawa majątkowe mogą być przedmiotem samodzielnego obrotu na rynku, natomiast korporacyjne są zbywalne wraz z akcjami.
Prawa korporacyjne wynikające z posiadania akcji to: prawo do uczestnictwa w spółce, prawo do uczestnictwa w walnym zgromadzeniu akcjonariuszy, prawo mniejszości oraz bierne prawo wyborcze.
Prawa majątkowe to: prawo do udziału w zyskach spółki, prawo do poboru oraz prawo do udziału w kwocie likwidacyjnej.
Akcjonariuszowi przysługują: prawo do uczestnictwa w spółce – akcjonariusz nie może zostać usunięty ze spółki i pozbawiony przysługujących mu praw. Akcjonariusz ma również prawo do otrzymywania informacji dotyczących najważniejszych wydarzeń w spółce. Akcjonariusz realizując to prawo, może również:
a) przeglądać księgi akcyjne
b) przeglądać listy akcjonariuszy uprawnionych do uczestnictwa w walnym zgromadzeniu akcjonariuszy
c) przeglądać księgi protokołów (zapisy z walnego zgromadzenia akcjonariuszy)
d) żądać odpisów sprawozdań przedstawionych na WZA;
Prawo uczestnictwa w walnym zgromadzeniu akcjonariuszy – prawo to może być wykonywane osobiście przez akcjonariusza lub przez przedstawiciela, jak również przez reprezentację domu maklerskiego, w którym dany akcjonariusz ma rachunek papierów wartościowych. Udział w zgromadzeniu ma zapewnić akcjonariuszom wpływanie na losy spółki: wybór władz, podział zysku, itp. Akcjonariusz nie może zostać pozbawiony prawa uczestnictwa w WZA.
Kolejnym prawem jest prawo do udziału w zyskach spółki – jest to prawo do otrzymania dywidendy. Prawo to należy do najważniejszych praw właściciela akcji. Dywidenda może być wypłacona, gdy spółka ma wypracowany dodatni wynik finansowy i gdy WZA zdecyduje o podziale zysku (najczęściej część zysku jest reinwestowana, a część jest dzielona pomiędzy akcjonariuszy). Spółka dywidendowa (...) może stanowić atrakcyjną inwestycję dla inwestorów zamierzających otrzymywać dochód cząstkowy z akcji, zanim zdecydują się zrealizować zysk z tytułu ich sprzedaży.
Stopa dywidendy jest wyrażona w procentach stosunkiem dywidendy na akcję w Pln do ceny akcji, w dniu ustalania prawa do dywidendy. Dywidenda za dany rok obrotowy wypłacana jest w kolejnym roku po decyzji WZA.
W ustabilizowanych gospodarkach rynkowych wskaźnik ten wynosi około 5% lub więcej i można go porównywać ewentualnie z oprocentowaniem obligacji;
prawo do poboru – daje dotychczasowym akcjonariuszom danej spółki pierwszeństwo w obejmowaniu nowej emisji akcji. Taki przydział jest dokonywany wg wartości nominalnej lub ceny emisyjnej proporcjonalnie do posiadanej już liczby akcji spółki. Prawo to zapewnia więc dotychczasowym akcjonariuszom utrzymanie swojego stanu posiadania (odpowiedniego procentowo udziału w spółce) w przypadku konieczności nowej emisji akcji przez spółkę (ogranicza tzw. rozwodnienie kapitału – mniejsza liczbę głosów na WZA oraz mniejszy udział w spółce);
prawo do udziału w kwocie likwidacyjnej – oznacza udział akcjonariusza w majątku spółki i przysługuje mu ona dopiero w procesie likwidacji spółki. Suma likwidacyjna majątku spółki podlega podziałowi między akcjonariuszy proporcjonalnie do wartości nominalnej posiadanych przez nich akcji. Posiadanie akcji zwykłych, stanowiących współwłasność w spółce, mają prawo do likwidowanego majątku na samym końcu, po spłacie zobowiązań wierzycielom;
prawo mniejszości – dotyczy pewnej grupy akcjonariuszy, np. posiadającej łącznie 10% kapitału spółki. Prawo to dotyczy np. prawa do zwoływania WZA, uzupełniania porządku obrad WZA, wyboru osób do rady nadzorczej czy komisji rewizyjnej, itd.
Ostatnim prawem jest bierne prawo wyborcze (do organów spółki) – akcjonariusz może zostać wybrany do zarządu lub rady nadzorczej podmiotu akcyjnego. Akcjonariusz posiada również czynne prawo wyborcze powiązane z prawem uczestnictwa w WZA, które sprowadza się do wybierania w wyborach członków władz spółki.
Najliczniejszą i najbardziej znaczącą grupą emitentów papierów wartościowych są spółki akcyjne. Spółki te wypuszczają na rynek kapitałowy przede wszystkim akcje. W ten sposób zdobywają kapitał finansowy na realizację statutowych przedsięwzięć oraz na inwestycje, umożliwiające rozwój działalności gospodarczej. Zwiększenie kapitału obrotowego, sfinansowanie przedsięwzięcia inwestycyjnego, spłata dotychczasowego zadłużenia lub jego restrukturyzacja, to główne cele poszukiwania przez spółki najefektywniejszych źródeł finansowania.
Status spółki publicznej nakłada na ta spółkę szereg niewygodnych rygorów, jak np. podawanie do publicznej wiadomości wyników finansowych oraz innych ważnych zdarzeń, mogących mieć wpływ na działalność spółki. Podstawowym kryterium emisji akcji jest koszt kapitału. Duże przedsiębiorstwa mogą sobie pozwolić na emisję akcji, mniejszym pozostaje tylko kredyt bankowy lub zamknięta emisja obligacji, a to z powodu nominalnej wartości akcji, jakie mogą być dopuszczone do obrotu. Obrazuje to poniższa tabela.
Rynek podstawowy Rynek równoległy Rynek wolny
Minimalna wartość akcji dopuszczonych do obrotu giełdowego 40 mln zł 14 mln zł 4 mln zł
Minimalna wartość księgowa spółki 65 mln zł 22 mln zł 4 mln zł
Minimalna liczba akcjonariuszy 500 300 -
Roczne sprawozdanie finansowe emitenta za 3 lata za 2 lata -
Minimalna wartość akcji, które zostały dopuszczone do obrotu i są w posiadaniu akcjonariuszy, z których każdy posiada nie więcej niż 5% ogólnej liczby głosów na WZA 32 mln zł 11 mln zł -
Minimalna udział akcji, które zostały dopuszczone do obrotu, będących w posiadaniu akcjonariuszy, z których każdy posiada nie więcej niż 5% ogólnej liczby głosów na WZA 25% wszystkich akcji spółki lub co najmniej 500 000 akcji spółki o wartości co najmniej 70 mln zł 10% wszystkich akcji spółki lub co najmniej 200 000 akcji spółki o wartości co najmniej 35 mln zł -
Tabela 1. Kryteria wprowadzenia papierów wartościowych do obrotu na poszczególnych rynkach notowań WGPW S.A.
Źródło: KPWiG, Akcje i obligacje korporacyjne w publicznym obrocie papierami wartościowymi, Warszawa 2003, str. 132
Jednak koszt pozyskania kapitału na rynku publicznym jest niejednokrotnie niższy, niż koszt pozyskania kapitału na rynku niepublicznym, na przykład kapitału w formie kredytu bankowego. Fakt posiadania statusu spółki publicznej sprawia, iż firma zyskuje prestiż, renomę, wiarygodność na rynku. Przejrzysta polityka informacyjna buduje zaufanie inwestorów, kontrahentów, banków i innych instytucji do spółki. Spółka obecna w obrocie publicznym ma zapewnioną również bezpłatna promocję w mediach, za sprawą informacji o spółkach publicznych w dziennikach, magazynach ekonomicznych, itp. Obecność spółki w obrocie zwiększa jej szanse na przejmowanie innych podmiotów oraz na pozyskanie inwestora strategicznego.
Oczywiście obecność spółki w obrocie publicznym to nie tylko korzyści. Za wady możemy uznać możliwość wrogiego przejęcia spółki poprzez skupowanie jej walorów na rynku wtórnym. Ważnym mankamentem jest też odkrycie się przed konkurencją, ponieważ spółka publiczna ma narzucone prawem obowiązki informacyjne. Należy również respektować prawa mniejszościowych akcjonariuszy oraz uważać na nowych udziałowców, którzy oczekują uczestnictwa w zarządzaniu spółką. Do kosztów w zakresie wprowadzania do obrotu papierów wartościowych należy wymienić: przygotowanie prospektu emisyjnego, badanie sprawozdań finansowych przez biegłego rewidenta, wynagrodzenie oferującego papiery wartościowe, opłaty ewidencyjne na rzecz KPWiG, opłaty na rzecz KDPW, GPW, CeTo, obsługę prawną, marketing, reklamę, wynagrodzenia analityków, itp. Koszty te jednak są z reguły stałe i w stosunku do wartości emisji stanowią tylko niewielki jej procent. Najczęściej etapy procesu wprowadzania akcji do publicznego obrotu kształtują się następująco: publikacja prospektu emisyjnego i skrótu prospektu, promocja emisji: spotkania z inwestorami, analitykami i dziennikarzami, ustalenie ostatecznych terminów subskrypcji. Kolejne etapy to: budowanie księgi popytu, wspomagającej ustalenie ceny oferowanych akcji; ustalenie ostatecznej ceny emisyjnej lub ceny sprzedaży akcji. Ostatnimi etapami są: podpisanie umowy o subemisję, publiczna subskrypcja, rozliczenie emisji. Kończącym etapem jest zarejestrowanie podwyższenia kapitału zakładowego przez sąd rejestrowy. Należy jednak pamiętać, że powyższy plan kwestią umowną, ponieważ poszczególne etapy zachodzą na siebie, a niektóre czynności, jak np. ustalenie ostatecznej ceny emisyjnej i finalizowanie porozumienia z subemitentem, mają wręcz charakter komplementarny i prowadzone są równolegle. Ze względu na ramy niniejszej pracy, nie interesuje nas dokładna koncepcja wprowadzania papierów wartościowych do publicznego obrotu.
2.2. Istota obligacji na rynku papierów wartościowych.
Obligacja jest papierem wartościowym emitowanym w serii, w którym emitent stwierdza, ze jest dłużnikiem właściciela obligacji (obligatariusza) i zobowiązuje się wobec niego do spełnienia określonego świadczenia (wykupu obligacji), które może mieć charakter pieniężny i niepieniężny. Z uwagi na definicję obligacji, papiery te zaliczamy do grupy wierzytelnościowych.
Świadczenia pieniężne polegają na zapłacie należności głównej lub należności ubocznej (odsetek), w sposób i w terminach określonych przez emitenta w warunkach emisji obligacji. Świadczenia niepieniężne mają jedynie wymiar przyszłych korzyści, jakie może otrzymać obligatariusz. Są to opcje:
a) zamiany posiadanych obligacji na akcje emitenta
b) prawa do udziału w zyskach emitenta
c) prawa pierwszeństwa do subskrybowania akcji spółki
Zamiana posiadanych obligacji na akcje emitenta może nastąpić tylko w czasie, który jest określony w warunkach emisji obligacji. Należy w tym dokumencie określić również szczegółowo sposób przeliczania obligacji na akcje i sposób postępowania w przypadku przekształcenia się prawnego emitenta lub likwidacji działalności. Obligacje zamienne są instrumentem łączącym cechy długu i akcji. Są one skonstruowane w taki sposób, iż początkowo jest to dług, od którego płaci się odsetki, który w określonym terminie, zwanym okresem konwersji, może być wykupiony albo zamieniony na akcje i wtedy staje się kapitałem własnym.
Obligacje z prawem do udziału w zyskach emitenta stanowią formę pośrednią pomiędzy akcją, a obligacją. Akcja daje prawa majątkowe, w tym prawo do dywidendy, a obligacja służy do finansowania działalności emitenta w zamian za określone wynagrodzenie dla pożyc
